De eerste IJzertoren werd ingewijd op 24 augustus 1930 | Diksmuide, Museum aan de IJzer.
De IJzertoren
De erfenis van de Eerste Wereldoorlog
In 1928 verrees in Diksmuide op de linkeroever van de IJzer een vijftig meter hoge toren, een monument voor Vlaamsgezinde soldaten die tijdens de Eerste Wereldoorlog gesneuveld waren. De IJzertoren werd een van de meest omstreden monumenten in Vlaanderen.
De toren kwam er op initiatief van het IJzerbedevaartcomité, een katholieke Vlaamsgezinde groep die vanaf 1920 jaarlijks een herdenking organiseerde voor de gesneuvelde soldaten aan het voormalige IJzerfront. De IJzertoren symboliseerde ook het streven naar Vlaamse zelfstandigheid. De inwijding in 1930 gaf aanleiding tot anti-Belgische relletjes. De IJzerbedevaarten evolueerden van een herdenkingsplechtigheid naar een – soms woelige – Vlaams-nationalistische manifestatie.
Als gevolg van de collaboratie van de Vlaams-nationalisten met de Duitse bezetter in de Tweede Wereldoorlog werd de toren na de bevrijding door tegenstanders opgeblazen. Na de verwoesting werd de IJzertoren – hoger dan voordien – heropgebouwd met giften van katholieke Vlaamsgezinden én met geld van de Belgische regering. De afkorting AVV-VVK (‘Alles voor Vlaanderen, Vlaanderen voor Kristus’) werd opnieuw aangebracht, net als de viertalige vredesboodschap ‘Nooit meer oorlog’.
Antwerpen, ADVN | Archief voor nationale bewegingen
Op een pompsteen van het verwoeste frontdorp Merkem schreven Vlaamsgezinde soldaten in rode verf: ‘Hier ons bloed, wanneer ons recht’. Ze wezen zo op hun achtergestelde positie in het leger.
De erfenis van de Eerste Wereldoorlog
De Eerste Wereldoorlog had een grote impact op de taalstrijd in België. De Duitse bezetter buitte de Vlaamse kwestie uit om België te verzwakken. De Vlaamse beweging radicaliseerde, maar raakte ook verdeeld.
In het bezette gebied gebruikten de Duitsers de zogenoemde ‘activisten’ door de inwilliging van Vlaamse eisen, zelfs een vorm van zelfstandigheid, in het vooruitzicht te stellen. Dat was voor de meeste Vlaamsgezinden onaanvaardbaar: zij vonden dat Vlaamse eisen moesten wachten tot na de oorlog, en ze veroordeelden het activisme als landverraad.
Ook aan het IJzerfront waren er spanningen. Frans was in 1914 de voertaal in het Belgische leger. Dat zat sommige Vlaamse soldaten dwars: ze riskeerden hun leven voor een vaderland dat nauwelijks rekening hield met hun eigen taal. De Frontbeweging, een groep van jonge katholieke intellectuelen, ondernam allerlei protestacties om dat probleem aan de kaak te stellen. Ze eiste Vlaamse legereenheden en zelfbestuur voor Vlaanderen.
Uit het ongenoegen van de activisten en van de Frontbeweging ontstond het politieke Vlaams-nationalisme. In de Frontpartij bundelden leden van de Frontbeweging en gewezen activisten hun krachten. Daar, maar ook in bredere Vlaamsgezinde milieus, kon de IJzerbedevaart op grote belangstelling rekenen. Met haar symboliek – ‘Alles voor Vlaanderen’ – droeg de IJzerbedevaart bij tot de groei van een zelfstandige Vlaamse identiteit, los van België.
Focuspunten
Gent, Liberas, AFFICHE07617
De katholiek Frans Van Cauwelaert en de socialist Camille Huysmans zetten zich tijdens het interbellum in voor de verdere vernederlandsing van Vlaanderen. In 1921 vormden ze samen het stadsbestuur van Antwerpen. Deze liberale affiche naar aanleiding van de parlementsverkiezingen in hetzelfde jaar hekelt het ‘Socialo-Clericaal huwelijk’.
Vlaanderen wordt eentalig
De herinnering aan het activisme, dat de harde Duitse bezetting had gesteund en de eenheid van België in het gedrang had gebracht, duwde de taalkwestie tijdelijk naar de achtergrond. Maar Vlaamsgezinde politici van de traditionele partijen schaarden zich achter een programma van integrale vernederlandsing van Vlaanderen volgens het principe: streektaal is voertaal. Dat was het zogenoemde ‘Vlaamse minimumprogramma’. Katholieke Vlaamsgezinden onder leiding van de Antwerpse burgemeester Frans Van Cauwelaert namen daarbij het voortouw.
De vereiste taalwetten konden door felle tegenstand niet onmiddellijk worden gerealiseerd. In de jaren 1930, na hevige parlementaire debatten, was de tijd er wel rijp voor. Waalse politici stemden in met het eentalig maken van Vlaanderen als de vereisten van tweetaligheid in het centrale bestuur verdwenen. Tegen het einde van de jaren 1930 was het Nederlands de officiële taal in het onderwijs, het gerecht en de openbare besturen in Vlaanderen.
Voor een groeiende groep Vlaams-nationalisten was die vernederlandsing van Vlaanderen niet voldoende. Ze vonden de taalwetgeving achterhaald en zagen geen toekomst meer voor Vlaanderen binnen België. Ze keerden zich niet alleen tegen België, maar ook tegen het liberaal-democratisch bestel waarop de Belgische staat was gebouwd. Ze lieten zich inspireren door de fascistische ideologieën die in Europa opgang maakten. Die kentering deed zich ook voor binnen het IJzerbedevaartcomité.
Brussel, CegeSoma/Rijksarchief, 93728.
Jongeren van de Nationaal-Socialistische Jeugd Vlaanderen (NSJV) marcheren langs de IJzertoren in 1943.
Ruk naar rechts
Economische crisis, politieke instabiliteit en internationale spanningen ondermijnden de parlementaire democratie in heel Europa. In 1922 kwam de fascistische leider Benito Mussolini als dictator aan de macht in Italië en in 1933 vestigde de nationaalsocialist Adolf Hitler een dictatuur in Duitsland. De weerslag daarvan liet zich in heel Europa en ook in België voelen.
In 1933 ontstond uit de restanten van de Frontpartij een nieuwe formatie: het Vlaams Nationaal Verbond. Het VNV streefde naar een Nieuwe Ordegekant tegen de parlementaire democratie en voor een autoritair politiek systeem met een sterke leider. en wilde de parlementaire democratie vervangen door een autoritair systeem met een sterke leider. Aan Franstalige zijde had de Rex-beweging hetzelfde doel. Die vond niet alleen gehoor in Wallonië, maar ook onder de burgerij in Vlaanderen.
Tijdens de Tweede Wereldoorlog collaboreerden het VNV en andere Vlaams-nationalisten met de Duitse bezetter. Ook op de IJzerbedevaarten, die onder Duits toezicht mochten blijven doorgaan, kregen onder meer oostfronters het woord. Om die reden werd de toren na de oorlog opgeblazen, vermoedelijk door verzetslieden.
De IJzerbedevaart wist de collaboratie te overleven en groeide in de decennia na de oorlog uit tot de belangrijkste flamingantische manifestatie, met soms tienduizenden deelnemers. Door haar oorlogsverleden bleef ze in links en vrijzinnig Vlaanderen omstreden. In 1986 werd de IJzertoren door de Vlaamse overheid erkend als ‘Memoriaal van de Vlaamse Ontvoogding’. Op de IJzerbedevaart van 2000 kwam er een duidelijke veroordeling van de collaboratie, die lange tijd was vergoelijkt. Er ontstond een breuk met de extreme rechtervleugel, die sinds 2003 een eigen IJzerwake organiseert. Vandaag hebben zowel de IJzertoren als de officiële IJzerbedevaart ‘vrede, vrijheid en verdraagzaamheid’ als missie.
Ontdek nog meer over dit onderwerp
Histories – de IJzertoren, een kruis voor Vlaanderen
Bron: VRT archief, Archief De Landtsheer, Liberas, Archief voor nationale bewegingen – 10 jul 2000
Journaal
Bron: VRT archief – 27 aug 2000
Journaal
Bron: VRT archief – 26 aug 1996
Histories – de IJzertoren, een kruis voor Vlaanderen
Bron: VRT archief, Archief de Landtsheer – 10 jul 2000
Non-fictie
De IJzertoren, onze trots en schande
Van Halewyck, 1997.
Van IJzerfront tot zelfbestuur
Klaproos, 1993.
De Trust der Vaderlandsliefde: over literatuur en Vlaamse Beweging 1890-1940
Antwerpen, AMVC, 2005.
100 jaar IJzerbedevaarten in affiches 1920-2000
Peristyle, 2021.
De Groote Oorlog. Het koninkrijk België tijdens de Eerste Wereldoorlog
Houtekiet/Atlas Contact, 2013.
Greep naar de macht. Vlaams-nationalisme en Nieuwe Orde. Het VNV 1933-1945
Lannoo, 1994.
De schaduw van het interbellum. België van euforie tot crisis 1918-1939
Lannoo, 2017.
Repressie met maat? De omvang en de chronologie van de strafrechtelijke repressie van het Vlaamse burgeractivisme na de Eerste Wereldoorlog
In: Nefors, P. en Tallier P.A., En toen zwegen de kanonnen, Brussel 2010, p. 305-361.
De overlevenden: de Belgische oud-strijders tijdens het interbellum
Polis, 2018.
Onsterfelijk in uw steen: soldatengraven, heldenhulde en de Groote Oorlog
Vrijdag, 2016.
Onvoltooid Vlaanderen. Van taalstrijd tot natievorming
Vrijdag, 2017.
De Frontbeweging. De Vlaamse strijd aan de IJzer
Klaproos, 2000.
Frans Van Cauwelaert. Politieke biografie
Doorbraak, 2017.
Onverfranst, onverduitst? Flamenpolitik, activisme, frontbeweging
Pelckmans, 2014.
Fictie
Mijn kleine oorlog
1947.
Het huis te Borgen
1950.
Het pakt der triumviren
1951.
Het verdriet van België
1983.
De varkensput
1985.
Alleen de doden ontkomen
1947.
De vermaledijde vaders
1985.
Zwart en Wit
1948.
Strips
Suske en Wiske. Prinses zagemeel (nr. 129)
Standaard Uitgeverij, 1972.
Suske en Wiske. De lachende wolf (nr. 148)
Standaard Uitgeverij, 1974.
Nu kijken
Histories – De IJzertoren, Een Kruis Voor Vlaanderen
Histories – De geschiedenis van de Ijzerbedevaart
100 jaar Ijzerbedevaarten
Met onze jongens aan den IJzer.
Propagandafilm voor het IJzerbedevaartcomité (1928)