De eerste IJzertoren werd ingewijd op 24 augustus 1930 | Diksmuide, Museum aan de IJzer.

Grenzen, taal & grondgebied
Lees dit artikel in:
Wanneer je de voorleesfunctie activeert, krijg je per paragraaf een balkje te zien waarmee je dat stukje tekst kan laten voorlezen.
1930
Lees voor

De IJzertoren

De erfenis van de Eerste Wereldoorlog

In 1928 verrees in Diksmuide op de linkeroever van de IJzer een vijftig meter hoge toren, een monument voor Vlaamsgezinde soldaten die tijdens de Eerste Wereldoorlog gesneuveld waren. De IJzertoren werd een van de meest omstreden monumenten in Vlaanderen.

Lees voor

De toren kwam er op initiatief van het IJzerbedevaartcomité, een katholieke Vlaamsgezinde groep die vanaf 1920 jaarlijks een herdenking organiseerde voor de gesneuvelde soldaten aan het voormalige IJzerfront. De IJzertoren symboliseerde ook het streven naar Vlaamse zelfstandigheid. De inwijding in 1930 gaf aanleiding tot anti-Belgische relletjes. De IJzerbedevaarten evolueerden van een herdenkingsplechtigheid naar een – soms woelige – Vlaams-nationalistische manifestatie.

Als gevolg van de collaboratie van de Vlaams-nationalisten met de Duitse bezetter in de Tweede Wereldoorlog werd de toren na de bevrijding door tegenstanders opgeblazen. Na de verwoesting werd de IJzertoren – hoger dan voordien – heropgebouwd met giften van katholieke Vlaamsgezinden én met geld van de Belgische regering. De afkorting AVV-VVK (‘Alles voor Vlaanderen, Vlaanderen voor Kristus’) werd opnieuw aangebracht, net als de viertalige vredesboodschap ‘Nooit meer oorlog’.

Steen van Merkem.

Antwerpen, ADVN | Archief voor nationale bewegingen.

Op een pompsteen van het verwoeste frontdorp Merkem schreven Vlaamsgezinde soldaten in rode verf: ‘Hier ons bloed, wanneer ons recht’. Ze wezen zo op hun achtergestelde positie in het leger.

Lees voor

De erfenis van de Eerste Wereldoorlog

De Eerste Wereldoorlog had een grote impact op de taalstrijd in België. De Duitse bezetter buitte de Vlaamse kwestie uit om België te verzwakken. De Vlaamse beweging radicaliseerde, maar raakte ook verdeeld.

In het bezette gebied gebruikten de Duitsers de zogenoemde ‘activisten’ door de inwilliging van Vlaamse eisen, zelfs een vorm van zelfstandigheid, in het vooruitzicht te stellen. Dat was voor de meeste Vlaamsgezinden onaanvaardbaar: zij vonden dat Vlaamse eisen moesten wachten tot na de oorlog, en ze veroordeelden het activisme als landverraad.

Ook aan het IJzerfront waren er spanningen. Frans was in 1914 de voertaal in het Belgische leger. Dat zat sommige Vlaamse soldaten dwars: ze riskeerden hun leven voor een vaderland dat nauwelijks rekening hield met hun eigen taal. De Frontbeweging, een groep van jonge katholieke intellectuelen, ondernam allerlei protestacties om dat probleem aan de kaak te stellen. Ze eiste Vlaamse legereenheden en zelfbestuur voor Vlaanderen.

Uit het ongenoegen van de activisten en van de Frontbeweging ontstond het politieke Vlaams-nationalisme. In de Frontpartij bundelden leden van de Frontbeweging en gewezen activisten hun krachten. Daar, maar ook in bredere Vlaamsgezinde milieus, kon de IJzerbedevaart op grote belangstelling rekenen. Met haar symboliek – ‘Alles voor Vlaanderen’ – droeg de IJzerbedevaart bij tot de groei van een zelfstandige Vlaamse identiteit, los van België.

Focuspunten

Mystiek huwelijk.

Gent, Liberas, AFFICHE07617.

De katholiek Frans Van Cauwelaert en de socialist Camille Huysmans zetten zich tijdens het interbellum in voor de verdere vernederlandsing van Vlaanderen. In 1921 vormden ze samen het stadsbestuur van Antwerpen. Deze liberale affiche naar aanleiding van de parlementsverkiezingen in hetzelfde jaar hekelt het ‘Socialo-Clericaal huwelijk’.

Lees voor

Vlaanderen wordt eentalig

De herinnering aan het activisme, dat de harde Duitse bezetting had gesteund en de eenheid van België in het gedrang had gebracht, duwde de taalkwestie tijdelijk naar de achtergrond. Maar Vlaamsgezinde politici van de traditionele partijen schaarden zich achter een programma van integrale vernederlandsing van Vlaanderen volgens het principe: streektaal is voertaal. Dat was het zogenoemde ‘Vlaamse minimumprogramma’. Katholieke Vlaamsgezinden onder leiding van de Antwerpse burgemeester Frans Van Cauwelaert namen daarbij het voortouw.

De vereiste taalwetten konden door felle tegenstand niet onmiddellijk worden gerealiseerd. In de jaren 1930, na hevige parlementaire debatten, was de tijd er wel rijp voor. Waalse politici stemden in met het eentalig maken van Vlaanderen als de vereisten van tweetaligheid in het centrale bestuur verdwenen. Tegen het einde van de jaren 1930 was het Nederlands de officiële taal in het onderwijs, het gerecht en de openbare besturen in Vlaanderen.

Voor een groeiende groep Vlaams-nationalisten was die vernederlandsing van Vlaanderen niet voldoende. Ze vonden de taalwetgeving achterhaald en zagen geen toekomst meer voor Vlaanderen binnen België. Ze keerden zich niet alleen tegen België, maar ook tegen het liberaal-democratisch bestel waarop de Belgische staat was gebouwd. Ze lieten zich inspireren door de fascistische ideologieën die in Europa opgang maakten. Die kentering deed zich ook voor binnen het IJzerbedevaartcomité.

NSJV.

Brussel, CegeSoma/Rijksarchief, 93728.

Jongeren van de Nationaal-Socialistische Jeugd Vlaanderen (NSJV) marcheren langs de IJzertoren in 1943.

 

 

Lees voor

Ruk naar rechts

Economische crisis, politieke instabiliteit en internationale spanningen ondermijnden de parlementaire democratie in heel Europa. In 1922 kwam de fascistische leider Benito Mussolini als dictator aan de macht in Italië en in 1933 vestigde de nationaalsocialist Adolf Hitler een dictatuur in Duitsland. De weerslag daarvan liet zich in heel Europa en ook in België voelen.

In 1933 ontstond uit de restanten van de Frontpartij een nieuwe formatie: het Vlaams Nationaal Verbond. Het VNV streefde naar een Nieuwe Ordegekant tegen de parlementaire democratie en voor een autoritair politiek systeem met een sterke leider. en wilde de parlementaire democratie vervangen door een autoritair systeem met een sterke leider. Aan Franstalige zijde had de Rex-beweging hetzelfde doel. Die vond niet alleen gehoor in Wallonië, maar ook onder de burgerij in Vlaanderen.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog collaboreerden het VNV en andere Vlaams-nationalisten met de Duitse bezetter. Ook op de IJzerbedevaarten, die onder Duits toezicht mochten blijven doorgaan, kregen onder meer oostfronters het woord. Om die reden werd de toren na de oorlog opgeblazen, vermoedelijk door verzetslieden.

De IJzerbedevaart wist de collaboratie te overleven en groeide in de decennia na de oorlog uit tot de belangrijkste flamingantische manifestatie, met soms tienduizenden deelnemers. Door haar oorlogsverleden bleef ze in links en vrijzinnig Vlaanderen omstreden. In 1986 werd de IJzertoren door de Vlaamse overheid erkend als ‘Memoriaal van de Vlaamse Ontvoogding’. Op de IJzerbedevaart van 2000 kwam er een duidelijke veroordeling van de collaboratie, die lange tijd was vergoelijkt. Er ontstond een breuk met de extreme rechtervleugel, die sinds 2003 een eigen IJzerwake organiseert. Vandaag hebben zowel de IJzertoren als de officiële IJzerbedevaart ‘vrede, vrijheid en verdraagzaamheid’ als missie.

Amnestie.
Antwerpen, Collectie Stad Antwerpen, Letterenhuis, P1375/tijdschriften.

Cover van het Vlaamsgezinde tijdschrift Pallieter, 24 september 1922. Na de Eerste Wereldoorlog werden ongeveer 250 vooraanstaande activisten veroordeeld door het militair gerecht of de assisenhoven; enkele duizenden ambtenaren werden gesanctioneerd. De eis voor amnestie klonk al vrij snel en verenigde zowel gematigde als radicale Vlaamsgezinden.

Los van België.
Antwerpen, Collectie Stad Antwerpen, Letterenhuis, B 745 / P.

Vlaams-nationalisten aan het standbeeld van Albrecht Rodenbach in Roeselare op weg naar de IJzerbedevaart, 1930. Onder hen (boven de letter B) August Borms (1878-1946), een van de kopstukken van het activisme die in januari 1929 uit de gevangenis was vrijgelaten. Borms collaboreerde met de nazi-bezetter in de Tweede Wereldoorlog, werd na de bevrijding ter dood veroordeeld en geëxecuteerd.

Vlaamse Kommunistische Partij.
Universiteit Gent, Universiteitsbibliotheek, BIB.AFF.C.000223.

Het streven naar meer Vlaamse autonomie werd in de jaren 1930 breed gedeeld. Dit is een affiche van de Vlaamse Kommunistische Partij, 1937.

Verdinaso.
Antwerpen, ADVN | Archief voor nationale bewegingen.

Het Verbond van Dietse Nationaal Solidaristen, kortweg Verdinaso, werd in 1931 opgericht door Joris Van Severen (1894-1940). Het was een Belgische variant van het fascisme. Van Severen zag Vlaanderen als onderdeel van de herboren Bourgondische Nederlanden. Hier spreekt ‘de Leider’ op de landdag in Male bij Brugge, 1935.

IJzerbedevaart 1961. In de jaren 1950 en 1960 trok de IJzerbedevaart veel deelnemers, onder wie tienduizenden jongeren.
Antwerpen, ADVN | Archief voor nationale bewegingen, VPAY75/31.

IJzerbedevaart 1961. In de jaren 1950 en 1960 trok de IJzerbedevaart veel deelnemers, onder wie tienduizenden jongeren.

De IJzerbedevaart van 1999 stond in het teken van vrede.
Antwerpen | ADVN | Archief voor nationale bewegingen, VAFB391.

De IJzerbedevaart van 1999 stond in het teken van vrede.

Ontdek nog meer over dit onderwerp

Aanslag IJzertoren
Histories – de IJzertoren, een kruis voor Vlaanderen

Bron: VRT archief, Archief De Landtsheer, Liberas, Archief voor nationale bewegingen – 10 jul 2000

Historisch pardon
Journaal

Bron: VRT archief – 27 aug 2000

IJzerbedevaart
Journaal

Bron: VRT archief – 26 aug 1996

Inhuldiging IJzertoren
Histories – de IJzertoren, een kruis voor Vlaanderen

Bron: VRT archief, Archief de Landtsheer – 10 jul 2000

Non-fictie


Anthierens Johan
De IJzertoren, onze trots en schande

Van Halewyck, 1997. 

Becuwe Frank & De Lentdecker Louis
Van IJzerfront tot zelfbestuur

Klaproos, 1993. 

Buelens Geert, de Ridder Matthijs & Stuyck Jan
De Trust der Vaderlandsliefde: over literatuur en Vlaamse Beweging 1890-1940

Antwerpen, AMVC, 2005. 

Cobbaert Tom (red.)
100 jaar IJzerbedevaarten in affiches 1920-2000

Peristyle, 2021.

De Schaepdrijver Sophie
De Groote Oorlog. Het koninkrijk België tijdens de Eerste Wereldoorlog

Houtekiet/Atlas Contact, 2013. 

De Wever Bruno
Greep naar de macht. Vlaams-nationalisme en Nieuwe Orde. Het VNV 1933-1945

Lannoo, 1994. 

Gerard Emmanuel
De schaduw van het interbellum. België van euforie tot crisis 1918-1939

Lannoo, 2017. 

Monballyu Jos
Repressie met maat? De omvang en de chronologie van de strafrechtelijke repressie van het Vlaamse burgeractivisme na de Eerste Wereldoorlog

In: Nefors, P. en Tallier P.A., En toen zwegen de kanonnen, Brussel 2010, p. 305-361  

Schoups Martin en Vrints, Antoon
De overlevenden: de Belgische oud-strijders tijdens het interbellum

Polis, 2018. 

Seberechts Frank
Onsterfelijk in uw steen: soldatengraven, heldenhulde en de Groote Oorlog

Vrijdag, 2016. 

Seberechts Frank
Onvoltooid Vlaanderen. Van taalstrijd tot natievorming

Vrijdag, 2017. 

Vanacker Daniel
De Frontbeweging. De Vlaamse strijd aan de IJzer

Klaproos, 2000. 

Wils Lode
Frans Van Cauwelaert. Politieke biografie

Doorbraak, 2017. 

Wils Lode
Onverfranst, onverduitst? Flamenpolitik, activisme, frontbeweging

Pelckmans, 2014. 

Fictie


Boon Louis-Paul
Mijn kleine oorlog

1947.

Brulez Raymond
Het huis te Borgen

1950.

Brulez Raymond
Het pakt der triumviren

1951.

Claus Hugo
Het verdriet van België

1983.

Spillebeen Willy
De varkensput

1985.

van Aken Piet
Alleen de doden ontkomen

1947.

van Paemel Monika
De vermaledijde vaders

1985.

Walschap Gerard
Zwart en Wit

1948.

Nu kijken


VRT
Histories – De IJzertoren, Een Kruis Voor Vlaanderen
VRT
Histories – De geschiedenis van de Ijzerbedevaart
documentaire
100 jaar Ijzerbedevaarten
Clemens De Landtsheer
Met onze jongens aan den IJzer.

Propagandafilm voor het IJzerbedevaartcomité (1928)