Ons kookboek(je) verscheen vanaf 1927 en werd meermaals heruitgegeven. Het was oorspronkelijk bedoeld als handleiding bij de kooklessen van de katholieke Boerinnenbond. Editie uit 1949. | Dilsen-Stokkem, Dienst Cultuur.
Ons Kookboek
Culinaire canons
In 1927 verscheen op initiatief van de Boerinnenbond de eerste editie van Ons kookboek. Die keukengids groeide uit tot een van de meest succesvolle receptenboeken en zette de standaard in veel Vlaamse keukens.
De katholieke Boerinnenbond richtte zich op de echtgenotes van Vlaamse landbouwers. Ons kookboek moest deze vrouwen aanleren om ‘al wat ze op de boerderij hebben, zoo goed en zoo nuttig mogelijk met afwisselingen te gebruiken’. Het bevatte eenvoudige recepten voor soepen, sauzen en desserten, net als tips om groenten en fruit langer te kunnen bewaren. De klemtoon lag op het belang van een evenwichtige maaltijd voor het hele gezin. Evenwicht betekende toen een combinatie van vlees, aardappelen en groenten.
Intussen zijn er van Ons kookboek meer dan 2,5 miljoen exemplaren verkocht. Het had een niet te onderschatten invloed op de Vlaamse eetcultuur. Het boekje uit 1927 werd almaar dikker en evolueerde mee met nieuwe keukentrends. Tegenwoordig staan couscous, quinoa en hummus broederlijk naast klassiekers zoals balletjes in tomatensaus en asperges op zijn Vlaams.
Leuven, KADOC-KU Leuven. Fotocollectie KVLV/FERM. KFA23195.
Deze vrouwen van de boerinnengilde van de parochie Herent in Neerpelt (vandaag Pelt) leren fruit en groenten in te maken. De ‘opleglessen’ waren in het interbellum bijzonder populair.
Culinaire canons
De keuken is een samenspel van lokale en globale invloeden. De Romeinen brachten peper, brood en wijn. Vanaf de 16e eeuw kwamen er nieuwe voedingsmiddelen uit Amerika, zoals kalkoen, aardappelen en maïs. Vaak belandden die eerst op het bord van de rijken en drongen ze vervolgens heel geleidelijk door naar de armere bevolking.
In de 19e eeuw ontstonden er duidelijke nationale en regionale ‘keukens’. Recepten werden voordien vooral mondeling doorgegeven, van generatie op generatie. Maar nu schreven populaire chef-koks kookboeken die tot op vandaag het beeld bepalen van de ‘klassieke’ Franse of Italiaanse keuken. In een tijd van opkomend nationalisme gaven ze culinair vorm aan de eigen natie.
In 1861 verscheen Het spaarzame keukenboek van de Gentse kok Philippe Edouard Cauderlier. Dit boek, oorspronkelijk in het Frans geschreven, bracht vooral een budgetvriendelijke versie van recepten van grote Franse chefs, al was het doelpubliek nog altijd de hogere burgerij. Tegelijk bevatte het originele ideeën voor ‘kalfsvleeschballekens’ en voor ‘aerdappelen in vet gefruit’ – wellicht een recept voor frietjes.
Veel kookboeken weerspiegelden een burgerlijke eetcultuur: drie maaltijden per dag, drie gangen en drie elementen (vlees, aardappelen, groenten). Voor het gewone volk was dat heel lang niet weggelegd. Vlees was bijvoorbeeld veel te duur om dagelijks te worden geconsumeerd. Ons kookboek promootte dat eetpatroon later naar bredere bevolkingslagen.
Focuspunten
Privécollectie Michel Follet.
Smoutebollenkraam op de Sinksenfoor in Antwerpen, 2011. Smoutebollen, appelbeignets, pannenkoeken en frieten: voor velen een vaste traktatie tijdens een kermisbezoek.
Een veranderende eetcultuur
De inhoud van populaire kookboeken wordt altijd beïnvloed door hun omgeving. Maar omgekeerd beïnvloeden die bestsellers ook de eetgewoontes van hun lezers.
De eerste edities van Ons kookboek verschenen in een periode van financiële crisis en slabakkende economie. Hun centrale boodschap was zuinigheid: benut zoveel mogelijk producten van je eigen boerderij. Ook in de bijzondere editie van 1941 predikte de Boerinnenbond eenvoud en spaarzaamheid. Dit Oorlogskookboekje raadde bijvoorbeeld aan om aardappelen in de schil te koken (zo behielden ze meer voedingsstoffen) of mayonaise met minder olie te bereiden.
Na de Tweede Wereldoorlog nam het aantal landbouwers af. Ons kookboek richtte zich steeds minder op het Vlaamse boerengezin, al verdween het hoofdstuk over de varkensslacht thuis pas in de jaren 1990. De Boerinnenbond probeerde met nieuwe uitgaven alle vrouwen op het platteland te bereiken, en nog later alle Vlaamse huishoudens. Dat lukte aardig, niet in de laatste plaats omdat Ons kookboek een populair huwelijksgeschenk werd.
De komst van migranten uit Italië en Noord-Afrika liet eveneens sporen na. Vanaf 1960 maakte Ons kookboek ruimte voor nieuwe eetculturen. In de editie uit 1964 staan zo voor het eerst uitgebreide recepten voor spaghetti met bolognesesaus en risotto. Ook nieuwe trends werden opgepikt of gelanceerd, zoals het gebruik van de diepvriezer (die eerst ingang vond bij de landelijke bevolking), de microgolfoven en koken met een wokpan. Pas in 1985 richtte Ons kookboek zich uitdrukkelijk ook op mannen. Tot dan was het boek ervan uitgegaan dat in Vlaamse huishoudens altijd vrouwen aan het fornuis stonden.
Krant van West-Vlaanderen, fotograaf Gerda Verbeke.
Suikerfeest in Anzegem, 2020.
Vasten
Het bewustzijn rond eten is sinds enkele decennia toegenomen – wat te eten, maar ook wat niet. Evengoed kan iemand niet eten en/of drinken gedurende een bepaalde tijd. Die gehele of gedeeltelijke onthouding heet vasten. De redenen om te vasten zijn uiteenlopend: om te diëten, om onze ecologische voetafdruk te verminderen, of vanuit religieuze motieven.
Religieus vasten is een terugkerend ritueel. De katholieke vastentijd, de veertig dagen tussen Aswoensdag en Pasen is een oude traditie die vandaag minder wordt gevolgd, of althans vervangen wordt door alternatieve vastenpraktijken zoals zich onthouden van alcohol, sociale media of het gebruik van de auto.
Moslims hebben daarentegen een actieve vastencultuur. Tijdens de vastenmaand ramadan onthouden moslims zich van eten en drinken van zonsopgang tot zonsondergang. Roken en geslachtsgemeenschap zijn gedurende die periode van de dag ook uit den boze. Volgens de islam loutert de ramadan de mens en leert hij zelfdiscipline en empathie voor de armen. Samenhorigheid staat centraal. Zo wordt bij zonsondergang het vasten verbroken met een iftar, een maaltijd in groep met familie, vrienden en kennissen. Ook in Vlaanderen brengen moskeeën en diverse organisaties moslims en niet-moslims samen om deel te nemen aan de iftar. Na de vastenmaand volgt het ramadanfeest, ook wel aid el-fitr (‘het feest van het breken van het vasten’). Moslims wensen elkaar dan een gezegend feest of aid moebarak.
Ontdek nog meer over dit onderwerp
Koppen
Bron: VRT archief – 25 jan 2000
De Zevende Dag
Bron: VRT archief – 16 mei 2010
Non-fictie
Kebab met mayonaise: een hedendaagse kijk op traditionele en industriële eetcultuur
Stichting Industrieel en Wetenschappelijk Erfgoed, 2007.
Koffiestories: een complete koffiegeschiedenis
Hannibal Books, 2020.
Van mammoet tot Big Mac. Een geschiedenis van onze voeding
EPO, 2017.
Antwerpen à la carte. Eten en de stad, van de middeleeuwen tot vandaag
BAI, 2016.
Europa aan tafel. Een cultuurgeschiedenis van eten en drinken
Mercatorfonds, 2002.
België kookt! De eeuw van Cauderlier 1830-1930
CAG, 2004.
Goesting in Vlaanderen. Wat wij al eeuwenlang lekker vinden
Davidsfonds, 2009.
Arm en rijk aan tafel. Tweehonderd jaar eetcultuur in België
EPO, 1995.
Brood. Een geschiedenis van bakkers en hun brood
Vrijdag, 2021.
Leven van het land. Boeren in België, 1750-2000.
Davidsfonds, 2004.
Geschiedenis van de dorst. Twintig eeuwen drinken in de Lage Landen
Davidsfonds, 2007.
Fictie
Eten op zijn Vlaams
De Arbeiderspers, 2015.
De keuken van ons moeder: het culinair erfgoed van België
Homarus Culinaire Uitgeverij, 2007.