De wanhoop van Meensel-Kiezegem’ in Neuengamme bij Hamburg. Beeld van May Claerhout, 1998 | SHGL, fotograaf Zoia Kashafutdinova.
Het drama van Meensel-Kiezegem
De Tweede Wereldoorlog
Op 11 augustus 1944, twee maanden na de geallieerde landing in Normandië, omsingelden Duitse soldaten en Vlaamse collaborateurs het Vlaams-Brabantse dorpje Meensel-Kiezegem. Ze doorzochten de huizen en dreven de mannelijke inwoners samen. 71 bewoners werden gedeporteerd naar het Duitse concentratiekamp Neuengamme. Slechts acht keerden levend terug.
De razziapolitionele actie waarbij mensen, in het bijzonder Joden, worden bijeengedreven en opgepakt. kwam er nadat drie verzetsleden op 30 juli 1944 een collaborateur uit het dorp hadden doodgeschoten. Zijn moeder zwoer de dood van haar zoon te wreken. Door haar contacten met de Duitse bezetter kon ze bijna vierhonderd man op de been krijgen om het dorp – waar ze zelf woonde – ‘een lesje te leren’. De gevolgen waren desastreus.
Niet enkel in Meensel-Kiezegem, maar in heel het land sloeg de Duitse bezetting diepe wonden. De Tweede Wereldoorlog was niet alleen een militair maar ook een ideologisch conflict. De kloof tussen verzet en collaboratie zou nog decennialang doorwerken.
Antwerpen, The Phoebus Foundation, FelixArchief, Frans Claes
Na de bevrijding in september 1944 bestookten de Duitsers Antwerpen en omgeving nog tot maart 1945 met langeafstandsraketten, de zogenoemde V-bommen (Vergeltungswaffen). Ongeveer 6000 Belgen lieten door deze vliegende bommen het leven. Hier de Tuinbouwstraat in Antwerpen na de inslag van 26 oktober 1944.
De Tweede Wereldoorlog
Op 10 mei 1940 viel nazi-Duitsland België binnen. Dat paste in de plannen van Adolf Hitler om van West-Europa één groot Germaans rijk te maken. De regering vluchtte naar Frankrijk en van daaruit naar Londen. Na achttien dagen gaven koning Leopold III en het Belgische leger zich over. De Duitsers installeerden een militair bezettingsbestuur, maar behielden de secretarissen-generaal, de gouverneurs en de burgemeesters om het land te besturen. Bij nieuwe benoemingen koos de bezetter meestal voor Duitsgezinden.
De bezetting was voor de bevolking een periode van onderdrukking, angst en ontbering. Voedsel en brandstof waren schaars, burgers zagen hun bewegingsvrijheid ingeperkt, de perscensuur werd ingesteld en het parlement werd buiten werking gesteld. Voor sommige groepen waren de gevolgen nog extremer. Vanaf de herfst van 1940 vaardigde de bezetter anti-Joodse maatregelen uit. Vanaf 1942 pakten de Duitsers Joden op tijdens razzia’s. Via de Mechelse Dossinkazerne werden ze gedeporteerd naar vernietigingscentra. In oktober 1942 voerde de bezetter de verplichte tewerkstelling in Duitsland in. Mannen en vrouwen moesten er gaan werken om de oorlogseconomie draaiende te houden. De meeste mensen probeerden de oorlog gewoon te overleven, maar sommigen sympathiseerden openlijk met de bezetter en anderen pleegden clandestien verzet.
In september 1944 bevrijdden de geallieerden het grootste deel van België. Toch was de oorlog nog niet voorbij. In december volgde een Duits offensief in de Ardennen en tussen september 1944 en maart 1945 bestookte het Duitse leger Antwerpen en Luik met V-bommen. Pas op 8 mei 1945 erkende Duitsland zijn nederlaag.
Focuspunten
Brussel, Cegesoma/Rijksarchief, 20929
Optocht van de Vlaamse Wacht in Antwerpen. De Vlaamse Wacht voerde onder meer bewakingsopdrachten uit voor het bezettingsleger.
Collaboratie
Sommige Belgen zagen in de Duitse bezetting een opportuniteit. In Vlaanderen had het Vlaams Nationaal Verbond (VNV) zich in de jaren 1930 al tot de Nieuwe Ordegekant tegen de parlementaire democratie en voor een autoritair politiek systeem met een sterke leider. bekeerd. Het zag in de bezetting een kans om aan de macht te komen. Met hulp van de Duitsers plaatste het VNV zijn leden op belangrijke posten en werkte zo mee aan de nationaalsocialistische bezettingspolitiek. Maar ook andere organisaties boden zich aan bij de bezetter. De collaborerende groeperingen leverden manschappen voor (para)militaire eenheden en bewakingsdiensten en namen tal van administratieve, controle- en andere bezettingstaken op zich. Vanaf de zomer van 1941 rekruteerde het VNV Vlaamse vrijwilligers voor de oorlog aan het oostfront.
Ook individuele Vlamingen kozen voor het nationaalsocialisme. Ze voelden culturele verwantschap met het Duitse volk, stelden hun hoop voor een betere toekomst op Hitler als autoritaire leider, handelden uit antisemitische overtuiging of waren uit op persoonlijke of economische voordelen. Ook sommige ondernemers werkten voor de Duitsers en maakten zo grote winsten.
Tussen 1944 en 1949 vervolgde en bestrafte het Belgische gerecht tienduizenden burgers wegens collaboratie. Maar al onmiddellijk bij de bevrijding koelde de bevolking haar woede op al wie met de bezetter had samengewerkt of daarvan werd verdacht. Die straatrepressie bleef in het collectieve geheugen gegrift. De collaboratie en haar bestraffing zorgen tot vandaag voor maatschappelijke discussie.
Brussel, Cegesoma/Rijksarchief
Lily Van Oost (1923-2020) was lid van het Geheim Leger. Haar eerste opdrachten voor het verzet verrichtte ze als koerier, later organiseerde ze schuiloorden, wapentransporten en geldoverdrachten. In juli 1944 werd ze gearresteerd en naar Ravensbrück gedeporteerd. Ze overleefde de oorlog en kon in juni 1945 terugkeren naar huis.
Verzet
Vanaf de herfst van 1940 keerden steeds meer mensen zich tegen de bezetter. Ze organiseerden zich in verschillende verzetsbewegingen. Spionnen speelden informatie over de Duitse troepen door aan de geallieerden. De clandestiene pers verspreidde anti-Duitse pamfletten. Ontsnappingslijnen smokkelden geallieerde piloten terug naar Groot-Brittannië. Gewapende groepen pleegden overvallen en aanslagen. Het Geheim Leger, het Onafhankelijkheidsfront, de Witte Brigade/Fidelio, de Nationale Koninklijke Beweging en de Gewapende Partizanen waren aparte organisaties, maar werkten in de lokale praktijk vaak samen. Ook individuele mannen en vrouwen pleegden verzet door Joden en andere onderduikers te helpen, door het bezettingsbestuur tegen te werken of door sabotage te plegen in fabrieken.
De Duitse bezetter, vaak geholpen door verklikkers en collaborateurs, trad hard op. Verzetslieden werden gearresteerd, gefolterd, soms geëxecuteerd. Heel wat politieke gevangenen werden, via het Fort van Breendonk, gedeporteerd naar concentratiekampen in Duitsland.
Naarmate de oorlog vorderde, de Duitse overwinning onzeker werd en de bezetting strenger, groeide het verzet. De Duitse inval in de Sovjet-Unie in de zomer van 1941 dreef communisten in het verzet. Razzia’s op Joden in de zomer van 1942 en de verplichte tewerkstelling in Duitsland vanaf oktober 1942 zorgden ervoor dat steeds meer mensen onderdoken, onderduikers hielpen of zich aansloten bij het georganiseerde verzet. In de zomer van 1944 telden de Belgische verzetscellen samen ongeveer 150.000 leden, maar het verzet stond beduidend zwakker in Vlaanderen dan in Wallonië.
Ontdek nog meer over dit onderwerp
Kinderen van de collaboratie
Bron: VRT archief – 7 nov 2017
Terzake
Bron: VRT archief – 7 sep 1998
Winteruur
Bron: VRT archief, Panenka – 23 nov 2020
Boulevard – Wereldoorlog II
Bron: VRT archief, Belgisch Leger – 17 dec 1993
Kinderen van het verzet
Bron: VRT archief en anderen – 22 okt 2019
Non-fictie
Kinderen van de repressie. Hoe Vlaanderen worstelt met de bestraffing van de collaboratie
Polis, 2017.
Was opa een nazi? Speuren naar het oorlogsverleden
Lannoo, 2017.
De laatste getuige: hoe ik Breendonk en Buchenwald overleefde
Horizon, 2019.
Oorlog. Bezetting. Bevrijding, België 1940-1945
Lannoo, 2019.
Greep naar de macht, Vlaams-nationalisme en Nieuwe Orde. Het VNV 1933-1945
Lannoo, 1994.
Onverwerkt verleden. Collaboratie en repressie in België 1942-1952
Kritak, 1991.
Burgers boven elke verdenking? Vervolging van de ecomische collaboratie in België na de Tweede Wereldoorlog
VUBPress, 1996.
Was opa een held? Speuren naar mannen en vrouwen in het verzet tijdens WOII
Lannoo, 2020.
Inktpatronen: de Tweede Wereldoorlog en het boekbedrijf in Nederland en Vlaanderen
De Bezige Bij, 2006.
Van Genk tot Mauthausen: opmerkelijk verzet en collaboratie in Vlaanderen
EPO, 2009.
Voor Vlaanderen, Volk en Führer, de motivatie en het wereldbeeld van Vlaamse collaborateurs, 1940-1945
Manteau, 2012/2022.
Drang naar het Oosten: Vlaamse soldaten en kolonisten aan het oostfront
Polis, 2019.
Bastogne: de grootste slag om de Ardennen
Manteau, 2014.
Een klein dorp, een zware tol: het drama van collaboratie en verzet in Meensel-Kiezegem
Manteau, 2004.
De papegaai is niet dood: geheim agenten Albert Deweer, Albert Mélot en Albert Wouters – Gent 1944
Sterck & De Vreese, 2019.
Leopold III. De Koning, het Land, de Oorlog
Lannoo, 1994.
Oorlogsburgemeesters 40/44. Lokaal bestuur en collaboratie in België
Lannoo, 2005.
De Führerstaat. Overheid en collaboratie in België 1940-1944
Lannoo, 2006.
Fictie
Allemaal willen we de hemel
Querido, 2014. (14+)
Mijn kleine oorlog
1947.
Het Verdriet van België
De Bezige Bij, 1983.
Valavond
Querido, 2014. (15+)
Een warm hemd voor de winter
De Eenhoorn, 2007. (11+)
Het verdriet van Vlaanderen. Op pad met Hein en Toon, tweeling van de collaboratie
De Geus, 2019.
De Opgang
De Bezige Bij, 2020.
Land in oorlog
Altiora, 1994. (12+)
De draaischijf
Prometheus, 2022.
De onbevlekte
De Bezige Bij, 2020.
Marcel: roman
De Bezige Bij, 2009.
Pieps en Peter moeten alles achterlaten in de oorlog
Uitgeverij Stili Novi, 2020. (10+)
Wil
De Bezige Bij, 2016.
Het complot van Laken
Horizon, 2019.
Wierook en tranen
Manteau. 1958. (12+)
De hond van Roosevelt
Averbode, 2007. (14+)
Wat ons nog rest
Standaard Uitgeverij, 2023. (13+)
Het land dat nooit was: een tegenfeitelijke geschiedenis van België
De Bezige Bij, 2015.
Zij zijn God niet
Abimo, 2015. (12+)
Strips
Onze Oorlog
Standaard Uitgeverij, 2022.
Het achterhuis
Prometheus, 2017.
De ontdekking/De zoektocht
Luitingh-Sijthoff, 2011.
Het leven van Anne Frank. De grafische biografie
Uitgeverij L, 2010.
Drieman
Bries, 2020.
V-bommen op Antwerpen
Eureducation, 2008.
De Kavijaks
(2006)