Een detail van de wereldkaart uit het ‘Kitāb Roedjar’ | Parijs, Bibliothèque nationale de France, Wikimedia Commons.
Steden op de kaart van Al-Idrisi
Contacten met de moslimwereld
‘Kent’ (Gent), ‘Abrugs’ (Brugge), ‘Sant Mir’ (Saint-Omer)… Onder die verbasterde namen verschenen in de 12e eeuw verschillende Vlaamse steden op een landkaart. Muhammad Al-Idrisi verrichtte een huzarenstukje. In een tijd van beperkte informatie slaagde hij erin om de hem bekende wereld in kaart te brengen.
Al-Idrisi was een geleerde uit een voorname Maghrebijnse familie. In opdracht van de (christelijke) koning van Sicilië Roger II realiseerde hij rond 1154 het Kitāb Roedjar of ‘Boek van Roger’, een beschrijving en kaart van de hem bekende wereld. Sicilië was voor Al-Idrisi een ideale plek om bij te leren over gebieden waar hij nooit geweest was. Veel kennis kwam samen op dat eiland, dat een smeltkroes was van christenen, moslims en joden en waar talrijke handelaars en reizigers passeerden. Vermoedelijk liet Al-Idrisi zich door hen informeren over steden in de Lage Landen, die hij belangrijk genoeg vond om op zijn kaart te vermelden. Zijn beschrijving was niet altijd accuraat, omdat hij zich baseerde op vage of onnauwkeurige getuigenissen. Dat was niet uitzonderlijk: westerse geleerden gebruikten evengoed twijfelachtige bronnen als ze over verre landen schreven.
Wikimedia Commons
Een volledige, moderne versie van de wereldkaart van Al-Idrisi. Hij zag het Midden-Oosten als centrum van de wereld. De Lage Landen bevinden zich linksboven.
Contacten met de moslimwereld
Aan het begin van de middeleeuwen was West-Europa een weinig vruchtbaar gebied voor wetenschap en cultuur. Na de val van het West-Romeinse Rijk (in 476) was de regio in een crisis terechtgekomen. Veel kennis die in de oudheid was opgebouwd, raakte vergeten. Alleen de grote abdijen bewaarden nog een aantal Griekse en Latijnse werken in hun bibliotheken. Onder Karel de Grote (omstreeks 800) bloeide het intellectuele leven opnieuw op. Maar West-Europa bleef achterlopen op de islamwereld, die zich uitstrekte van Zuid-Europa tot diep in Centraal-Azië. Zeker in de regio Al-Andalus, het zuiden van het huidige Spanje, gingen wetenschappers en filosofen aan de slag met de kennis uit de oudheid. Islamitische en joodse geleerden zorgden er voor nieuwe ontwikkelingen in de geneeskunde en de filosofie.
Mede dankzij de islamitische wereld vonden cultuur en wetenschap vanaf de 12e eeuw een nieuwe adem in West-Europa. Christelijke geleerden lieten zich beïnvloeden door de geschriften uit Al-Andalus. Wiskundige termen zoals ‘algebra’ en ‘algoritme’ zijn uit het Arabisch afkomstig. Bovendien herontdekten de Europeanen via de wetenschappers uit de islamwereld een deel van de erfenis van de klassieke oudheid. Kennis werd zo van de ene naar de andere samenleving doorgegeven, telkens met toevoegingen en nieuwe inzichten.
Focuspunten
Rome, Vaticaanse Musea, Wikimedia Commons
Ibn Rushd (Averroes) was een kenner van de leer van Aristoteles en had een diepgaande invloed op het denken in het Westen. De schilder Rafaël beeldde hem begin 16e eeuw af op zijn fresco De school van Athene (linksonder, met geelgroene mantel en gele tulband).
Islamitische inspiratie voor christelijke denkers
De moslimgeleerde Ibn Rushd leefde in de 12e eeuw in Al-Andalus. Hij was zowel arts, rechter als filosoof. De Koran had voor hem een symbolische betekenis. Hij beschouwde filosofie en wetenschap als de belangrijkste bronnen van kennis. Ibn Rushd schreef verschillende boeken over de Griekse filosoof Aristoteles, die zijn inspiratiebron was. Hij had een grote invloed op West-Europa, waar men zijn naam verbasterde tot Averroes. Latijnse vertalingen van zijn werk zorgden ervoor dat ideeën van Aristoteles terechtkwamen bij christelijke denkers.
Een van die denkers was Zeger van Brabant. In de jaren 1260 doceerde hij filosofie aan de universiteit van Parijs. Hij gaf er les over de ‘heidense’ Aristoteles en gebruikte daarvoor vaak het werk van Ibn Rushd. Of hij zelf akkoord ging met de ideeën die hij doceerde, weten we niet. Wat wel zeker is, is dat Zeger van Brabant opvattingen verspreidde die de kerk gevaarlijk vond voor het geloof. Dat leverde hem een veroordeling op. Ook de ideeën van Ibn Rushd kwamen op het einde van zijn leven onder vuur te liggen omdat ze in strijd zouden zijn met de islam.
Cambridge, Parker Library, Corpus Christi College, MS 66 A, fol. 67r
Een versierde beginletter uit een 14e-eeuwse versie van Van Rubroecks reisverslag.
Een Vlaamse monnik in Mongolië
Door te reizen leerde het middeleeuwse Westen de wereld beter kennen. Velen hadden al een beeld van het Midden-Oosten door de kruistochtende kruistochten waren pogingen van de Europese christenen om Jeruzalem en de rest van het Heilig Land op de moslims te veroveren. . Toen die in de 13e eeuw op hun einde liepen, trokken westerse reizigers naar Azië. Dat was mogelijk omdat de Mongoolse leider Dzjengis Khan een gebied had veroverd dat zich uitstrekte van Oost-Europa tot China. In dat eengemaakte Mongoolse rijk was rondtrekken veel veiliger dan voorheen.
De Vlaamse monnik Willem van Rubroeck was zo’n reiziger. In 1253 vertrok hij in opdracht van de Franse koning vanuit Palestina op een lange reis naar Karakorum, de hoofdstad van het Mongoolse Rijk. Zijn missie: Möngke Khan, kleinzoon van Dzjengis, bezoeken en tot het christendom bekeren, zodat Frankrijk een machtige christelijke bondgenoot in de strijd tegen de Turken zou krijgen. Dat draaide niet uit zoals gehoopt: Möngke wilde geen christen worden.
Willems reis over de steppe vormde wel een bron van informatie voor het Westen. In 1255 schreef hij een verslag van zijn ervaringen. De nieuwsgierige Van Rubroeck trad regelmatig in dialoog met de lokale bevolking en toonde interesse in het geloof en de cultuur van moslims, oosterse christenen en boeddhisten. Maar zijn vooroordelen bleven groot, net zoals die van zijn gesprekspartners. Allemaal vonden ze hun eigen geloof superieur.
Ontdek nog meer over dit onderwerp
De helden van Arnout: Willem Van Rubroeck
Bron: VRT archief, De chinezen – 4 sep 2017
Wereldgeschiedenis van Vlaanderen
Pelckmans, 2018.
De bibliotheek van Bagdad: de bloei van de Arabische wetenschap en de wedergeboorte van de westerse beschaving
Boekerij, 2012.
De zijderoutes. Een nieuwe wereldgeschiedenis
Spectrum, 2017.
Het Huis der Wijsheid: hoe Arabieren de westerse beschaving hebben beïnvloed
Uitgeverij Bulaaq, 2010.
‘Rovers, christenhonden, vrouwenschenners’: de kruistochten in Arabische kronieken
Muntinga, 2001.
In de ban van Mohammed. Nicolaes Cleynaerts’ brieven uit de Arabische wereld.
Sterck & De Vreese, 2021.
Vier brieven over het gezantschap naar Turkije
Verloren, 1994.
De Belgische ontdekkingsreizigers
Lannoo, 2016.
Fictie
Busbeke of de thuiskomst
Davidsfonds, 2000.
Rubroeks reizen
Davidsfonds, 2009.
Nicolas Cleynaerts. Christenhond tussen moslims
Davidsfonds Uitgeverij, 2018
De odyssee van Pedro en Luisão
Davidsfonds Uitgeverij, 2019.
Het hermetisch zwart
Athenaeum, 1968.
Strips
Djenghis Khan
Daedalus, 2017
De Helden van Arnout
Aflevering 2: In het spoor van Willem van Rubroek & aflevering 3: In het spoor van Nicolas Cleynaerts. (2017)
De wereld van Sofie – 13 mei 2023
Emeritus hoogleraar Philippe De Maeyer (UGent) over Muhammad al-Idrisi.