In de vroege 17e eeuw werden de oude lemen huizen van het begijnhof van Diest vervangen door stenen huizen. Het begijnhof in 2021 | Fotograaf Evelien Impens.
Begijnhoven
Vrouwen verenigen zich
Begijnhoven zijn vandaag oases van rust in tal van steden. De oudste gaan terug tot de 13e eeuw. Groepjes ongehuwde, gelovige vrouwen, begijnen genoemd, gingen vanaf de late 12e eeuw samenleven in de stad. Eerst in een collectieve woning, convent genoemd, later ook in huisjes rond een binnenhof. Conventen vond men overal in West-Europa, begijnhoven vooral in de Nederlanden.
Een dertigtal begijnhoven is tot vandaag bewaard gebleven. De meeste zijn nog steeds herkenbaar in het stedelijk weefsel. Ze behielden immers hun muren en middeleeuws grondplan. De bewaarde huizen dateren veelal uit de 17e eeuw. Begijnen vind je er vandaag niet meer. De laatste Vlaamse begijn woonde tot 2005 in het begijnhof van Kortrijk. Begijnhoven hebben nu een sociale woonfunctie, herbergen musea en andere culturele instellingen en bieden bewoners en bezoekers een stilteplek in de stad. In 1998 erkende Unesco de begijnhoven van Brugge, Dendermonde, Diest, Gent, Gent-Sint-Amandsberg, Hoogstraten, Kortrijk, Leuven, Lier, Mechelen, Sint-Truiden, Tongeren en Turnhout als werelderfgoed.
Kortijk, Stad Kortrijk.
Grootjuffrouw Augusta Seurynck (1895-1979) was een tijdlang overste van het begijnhof van Kortrijk, 1974.
Vrouwen verenigen zich
In de late middeleeuwen zochten heel wat mensen naar nieuwe manieren om hun geloof te beleven. Vanaf het einde van de 12e eeuw vestigden ongehuwde vrouwen en weduwen zich in de buurt van een kerk of klooster, om samen te werken en te bidden. Ze volgden het voorbeeld van enkele bekende, charismatische vrouwen, die probeerden eenvoudig en vroom te leven ‘in navolging van Christus’. De spilfiguren van de beweging waren vaak rijke, geletterde vrouwen, maar er waren ook armere begijnen. Die voorzagen in hun levensonderhoud door handenarbeid, in de textielsector of als wasvrouw. De begijnen werkten ook in hospitalen en weeshuizen.
Economische bloei leidde tot de groei van de Europese stedelijke centra. Steeds meer mensen, onder wie veel ongehuwde vrouwen, trokken naar de steden. In de begijnhoven vonden alleenstaande vrouwen een veilige, aantrekkelijke en maatschappelijk erkende woonplek, zonder dat ze hun economische zelfstandigheid helemaal kwijtraakten. Begijnen waren namelijk geen kloosterlingen. Ze legden geen gelofte van armoede af, wel van kuisheidseksuele onthouding. en vroomheidgodsdienstigheid. . Ze behielden hun bezittingen en konden het begijnhof verlaten, bijvoorbeeld om te huwen.
Een begijnhof werd geleid door hofmeesteressen, die verkozen werden door de begijnen. Maar de pastoor, de bisschop en de stedelijke overheid beperkten bewust de bewegingsvrijheid van de begijnen, uit wantrouwen tegenover deze gemeenschappen.
Focuspunten
Fotograaf Greet Polleunis.
De minderbroeders (franciscanen) verlieten in 2019 na 800 jaar hun klooster in Sint-Truiden.
Nieuwe vormen van geloof
Begijnhoven waren deel van een bredere beweging van religieuze herbronning. Vanaf de 12e eeuw staken meerdere nieuwe, en soms dissidente, religieuze ideeën de kop op. We weten weinig over die afwijkende christelijke stemmen, maar wel dat ze vaak de clerus bekritiseerden. Ze vonden dat die zich onwaardig gedroeg en zijn religieuze taken verwaarloosde.
Populair waren de nieuwe bedelordenreligieuze orden die de nadruk leggen op armoede en leven van liefdadigheid. , zoals de franciscanen, dominicanen en karmelieten. Zij predikten in de volkstaal. Op openbare plaatsen in de steden bereikten ze zo honderden mensen tegelijk. Ze spraken over zonde en berouw en hoe het lijden van Christus tot voorbeeld strekte. Soms sneden ze ook maatschappijkritische onderwerpen aan.
De nieuwe opvattingen vonden een goede voedingsbodem in de economisch welvarende Zuidelijke Nederlanden. Geografische mobiliteit, bevolkingsgroei en bloeiende steden zorgden voor de snelle verspreiding van ideeën en bewegingen. Welvaart betekende ook beter geschoolde lekenmensen die geen religieuze wijding hebben ontvangen. . Die morrelden aan het monopolie van priesters en monniken op het vlak van religie. Vanaf de 12e eeuw werd het idee van de ‘navolging van Christus’ steeds populairder. Dat betekende dat ook een leek kon proberen te leven naar het voorbeeld van Christus. De religieuze beleving ‘democratiseerde’.
Gent, Universiteitsbibliotheek, 941, fol. 49r.
Bladzijde uit een 14e-eeuws manuscript met de mystieke minneliederen van Hadewijch. Gent, Universiteitsbibliotheek, 941, fol. 49r.
De mystieke traditie
Een belangrijke inspiratiebron voor heel wat religieuze vernieuwingsbewegingen, zoals de begijnen, was de Franse abt en mysticus Bernardus van Clairvaux. Hij wilde in het begin van de 12e eeuw met zijn nieuwe kloosterorde, de cisterciënzers, terugkeren naar een streng en eenvoudig gemeenschapsleven en een rechtstreekse band met God. Mystieke vrouwen zoals Hadewijch toonden dat ook voor vrouwen een eigen religieuze beleving en relatie tot God mogelijk was. Over het leven van die 13e-eeuwse Brabantse mystica is bijna niets bekend. In haar geschriften spoorde ze haar volgelingen aan tot een leven in volledige overgave aan de liefde tot God.
Hadewijch en andere mystieke vrouwen spraken in de volkstaal over de Bijbel en over de mysteries van het geloof. Dat ze de nadruk legden op de rechtstreekse relatie van de gelovige met God, ook zonder priester, maakte hen bij kerkelijke gezagsdragers verdacht. Dat leidde tot vervolgingen. Ook de begijnen werden van ketterij beschuldigd. Ze zouden afwijken van het ware geloof. Het wantrouwen tegen hen mondde in 1312 uit in een verbod: paus Clemens V beval de ontbinding van de begijnenbeweging. Zo verdwenen de begijnen op veel plaatsen in Europa. In de Lage Landen bemiddelden de bisschoppen echter voor hun behoud: de begijnhoven kregen strengere reglementen en meer controle van priesters, maar konden blijven bestaan.
Ontdek nog meer over dit onderwerp
Karrewiet
Bron: VRT archief – 17 apr 2019
10 jaar Man Bijt Hond
Bron: VRT archief, Woestijnvis – 11 sep 2007
Monumentenstrijd: Begijnhof Diksmuide
Bron: VRT archief, Canvas en Endemol – 7 feb 2007
Non-fictie
Een onafhankelijke vrouwenwereld . Van de 12de eeuw tot heden. De Vlaamse begijnhoven
The Hervé Caloen Foundation, 2003.
Gelovige en verstandige vrouwen maken geschiedenis: over begijnen en begijnhoven in context
Halewijn, 2018.
Begijnhoven, eeuwenoud, eigentijds
Feathers On Wings, 2018.
Stad van vrouwen. Over begijnen en begijnhoven
Davidsfonds, 2016.
Vlaamse begijnhoven ontdekken en beleven
Delta, 2000.
Begijnhoven in Vlaanderen
Openbaar kunstbezit, 2001.
Het besloten hof: begijnen in de Zuidelijke Nederlanden
Van Halewyck, 1998.
Vlaamse Begijnhoven. Werelderfgoed
Leuven, Davidsfonds, 2001.
Stemmen op schrift. Geschiedenis van de Nederlandse literatuur vanaf het begin tot 1300
Bert Bakker, 2006.
Hooglied. De beeldwereld van religieuze vrouwen in de Zuidelijke Nederlanden, vanaf de 13de eeuw
Snoeck-Ducaju & Zoon, 1994.
De besloten hofjes van Mechelen: laatmiddeleeuwse paradijstuinen ontrafeld
Hannibal, 2018.
Fictie
De vrouwen van het hof
Davidsfonds, 1994.
De nacht van de begijnen
Ambo-Anthos, 2018.
Jommeke. Alarm in’t Begijnhof (nr. 190)
Ballon Media, 1996.
Jommeke. De ooievaar van Begonia (nr. 8)
Het Volk, 1961.
De zeer schone uren van Juffrouw Symforosa, begijntjen
1918.
Toevluchtsoord
Manteau, 2007.
Spreeuwenjong
Manteau, 2008.
Verzegeld
Manteau 2009.