Reynaert de Vos geeft de haas Cuwaert ‘zangles’. Illustratie in de marge van een Brugs manuscript dat rond 1280-1290 ontstond in de omgeving van het grafelijke huis | Beinecke Rare Book and Manuscript Library, publiek domein.
Reynaert de vos
Literatuur in de volkstaal
Rond 1260 schreef een zekere Willem, van wie we verder weinig weten, een verhaal in verzen over de sluwe vos Reynaert. Vanden vos Reynaerde is een van de oudste teksten in het Nederlands. Door de flitsende humor, de vaak obscene dubbelzinnigheden en de wellustige wreedheid werden de avonturen van Reynaert ontzettend populair. En dat zijn ze tot vandaag gebleven.
Reynaert is duidelijk geen lieverdje. Hij is enkel uit op eigen voordeel, liegt en bedriegt erop los en deinst er niet voor terug om te moorden. Omdat hij de wetten van koning Nobel heeft overtreden, moet hij voor diens hof verschijnen en wordt hij ter dood veroordeeld. Maar Reynaert verzint allerlei uitvluchten en snode plannen om zijn vel te redden. Met zijn listige optreden toont hij aan hoe hebzuchtig de koning en het hele dierenrijk zijn. De beschaving is slechts schone schijn. In realiteit handelen alle dieren uit eigenbelang.
Heidelberg Universitätsbibliothek, cpg 848, fol. 30r.
Miniatuur van Hendrik van Veldeke in het Groβe Heidelberger Liederhandschrift, begin 14e eeuw.
Literatuur in de volkstaal
In de middeleeuwen bestond er nog geen Nederlandse standaardtaal. Er was een veelheid aan dialecten, die samen ‘Middelnederlands’ worden genoemd. Geleerden en geestelijken gebruikten vooral het Latijn. Aan de hoven van de Vlaamse graven en de hertogen van Brabant en onder de hoge adel las men doorgaans in het Frans. Ridderromans en dierenverhalen waren in dit milieu in trek.
De Maaslander Hendrik van Veldeke is de eerste bij naam gekende auteur van een literair werk in het Middelnederlands. In opdracht van gravin Agnes van Loon en van de schatbewaarder van de Sint-Servaaskerk in Maastricht schreef hij omstreeks 1170-1180 een leven van de heilige Servatius. Wat later ontstonden er ook in Vlaanderen en Brabant literaire teksten in het Middelnederlands, vermoedelijk op vraag van lagere edelen en rijke burgers. Net als Van den vos Reynaerde waren dat vaak bewerkingen van Franstalige voorbeelden.
Niet iedereen was blij met die fantasierijke verhalen. De Vlaamse dichter Jacob van Maerlant wilde vooral ‘nutscap ende waer’ brengen in de volkstaal: nuttige en werkelijkheidsgetrouwe teksten. Daarom legde hij zich toe op historische werken, zoals de Spiegel Historiael, een ‘wereldgeschiedenis’ vanaf de schepping. Ook schreef hij de eerste Nederlandstalige natuurencyclopedie. Maerlant baseerde zich daarvoor op geleerde teksten in het Latijn. Zo ontstonden zowel fictieve als informatieve werken in het Nederlands.
kunstindestad.be .
De Reynaert is in Vlaanderen overal. Nergens is hij echter meer aanwezig dan in het Land van Waas. Dit standbeeld uit 1958 van kunstenaar Albert Poels (1903-1984) aan het stadspark van Sint-Niklaas toont de sluwe vos afgebeeld als pelgrim, de ogen devoot neergeslagen maar de oren gespitst.
Een populaire vos
Zowel in de middeleeuwen als in de periode daarna kwam de vos Reynaert voor in talloze verhalen en navertellingen. In 1148 werd voor het eerst over hem geschreven in de Ysengrimus, een uitvoerig Latijns gedicht dat in het Gentse moet zijn ontstaan. Daarin stonden de sluwe vos Renardus en de domme wolf Ysengrimus tegenover elkaar. Dat dierenepos inspireerde heel wat andere vossenverhalen, onder andere het Franse Li plaid (Het oordeel), dat op zijn beurt model stond voor Van den vos Reynaerde.
In alle vossenverhalen probeerden de middeleeuwse auteurs het thema van list en bedrog op een creatieve manier in te vullen. Een aantal hoofdpersonages kwam steeds terug: Reynaerts aartsvijand Isegrim de wolf, de hebzuchtige koning Nobel de leeuw, Bruun de beer, tuk op honing, Tybeert de kater, die niet aan muizen kan weerstaan, en Cantecleer, de trotse maar naïeve haan. De Vlaamse Reynaert werd meteen heel populair. Zo populair dat hij al snel naar het prestigieuze Latijn werd vertaald, een eer die een tekst in de volkstaal nooit eerder te beurt was gevallen.
Reynaerts historie, een laatmiddeleeuwse bewerking en voortzetting van de Reynaert, had eeuwenlang een buitengewoon succes, niet alleen in het Nederlands, maar in vele Europese talen. In het begin van de 19e eeuw bracht de herontdekking van de eerste Reynaert een stroom studies en bewerkingen op gang. En die belangstelling blijft voortduren.
Anansi de spin/ Seemee B.V./Moldybyrd.
In het aanbod van lokale bibliotheken en voorleesmomenten in de basisschool vinden we vandaag ook de boekjes over Anansi de spin, gebaseerd op verhalen uit West-Afrika. Anansi ‘wie niet sterk is, moet slim zijn’ heeft intussen menig kinderhart veroverd met zijn sluwe (vossen)streken.
Van Reynaert de vos tot Road Runner
Reynaert de vos kent geen normen of regels, weet machtige tegenspelers om de tuin te leiden en zich altijd uit benarde situaties te redden. Dat soort sluwe underdog, ook wel ‘trickster’ genoemd, is een personage – god, mens of dier – dat in alle tijden en culturen voorkomt. Heel vaak gaat het om een vos. Zo circuleerde meer dan duizend jaar voor onze jaartelling in Mesopotamië al een verhaal van een vos die zich op een proces aan zijn straf weet te onttrekken. Dichter bij ons komt hij vaak voor in de fabels van de Griekse dichter Aesopos. Berbers hebben dan weer een schat aan verhalen over de sluwe jakhals Ucchen. Toen de tekenfilmstudio Disney in 1973 een dierenversie van de Robin Hood-legende maakte, gaf men niet toevallig de titelrol aan een vos.
Ook andere dieren kunnen de rol van trickster op zich nemen. In de West-Afrikaanse folklore is de gewiekste spin Anansi zijn tegenstanders steeds te slim af. Hij bedot zelfs zijn eigen kinderen. In de verhalen van de Noord-Amerikaanse Navajo was de coyote vaak de sluwe underdog – een rol die Hollywood met Wile E. Coyote omdraaide (daar is Road Runner de coyote te slim af). De tekenfilms van de Looney Tunes brachten kijkers wereldwijd behalve met Road Runner ook met andere tricksters in aanraking, zoals het konijn Bugs Bunny en Speedy Gonzales, de snelste muis van Mexico.
Ontdek nog meer over dit onderwerp
Museum Tour – KBR Museum
Bron: VRT archief – 9 nov 2020
Karrewiet
Bron: VRT archief – 8 mei 2018
Van den vos Reynaerde
Delta/Bakker, 2002.
Reinaerts streken: van 2000 voor tot 2000 na Christus
Davidsfonds, 2001.
Reynaert de vos: een kleine geschiedenis van het middeleeuwse dierenepos
Phoebus Foundation, 2018.
Reinaert de vos: de middeleeuwse satire hertaald
Lalito, 2014.
De Reynaert. Leven met een middeleeuws meesterwerk
Prometheus, 2023.
Handgeschreven wereld: Nederlandse literatuur en cultuur in de middeleeuwen
Prometheus, 2002.
Maerlants wereld
Prometheus, 2018.
Stemmen op schrift. Geschiedenis van de Nederlandse literatuur vanaf het begin tot 1300
Bert Bakker, 2006.
Wereld in woorden. Geschiedenis van de Nederlandse literatuur 1300-1400
Bert Bakker, 2013.
Fictie
Willem die Madoc maakte
Van Oorschot, 2022.
De schelmenstreken van Reinaert de vos
Hoogland & Van Klaveren, 2018. (+10)
Strips
Reynaerts wraak
Tiecelijn, 1997.
Suske en Wiske. De rebelse Reinaert (nr 257)
Standaard Uitgeverij, 1998.
Reynaert de vos
Atlas, 2010.
De vrolijke valstrik (Jerom)
Standaard Uitgeverij, 1985.
Hoorspel over Reinaert de vos
2018. (8+)