Reynaert de Vos geeft de haas Cuwaert ‘zangles’. Illustratie in de marge van een Brugs manuscript dat rond 1280-1290 ontstond in de omgeving van het grafelijke huis | New Haven, Connecticut, Beinecke Rare Book and Manuscript Library, publiek domein.
Reynaert de vos
Literatuur in de volkstaal
Rond 1260 schrijft een zekere Willem een verhaal over een vos. De vos heet Reynaert. Het verhaal is een van de oudste teksten in het Nederlands. Het is heel populair in die tijd. En dat is het nog altijd. Waarom? Omdat het verhaal heel grappig is. En ook een beetje stout.
Reynaert is geen brave vos. Hij is slim, maar gemeen. Hij doet alleen waar hij zelf beter van wordt. Hij liegt en hij bedriegt. En iemand doden vindt hij ook geen probleem.
Reynaert houdt zich niet aan de wet. Daarom geeft de koning, een leeuw, hem de doodstraf. Maar Reynaert bedenkt slimme leugens. En zo kan hij ontsnappen aan zijn straf.
De koning en de andere dieren geloven de leugens van Reynaert graag. Zij denken ook vooral aan zichzelf. Zo toont Reynaert dat de koning en de andere dieren niet beter zijn dan hij.
Heidelberg Universitätsbibliothek, cpg 848, fol. 30r
Miniatuur van Hendrik van Veldeke in het Groβe Heidelberger Liederhandschrift, begin 14e eeuw.
Literatuur in de volkstaal
In de middeleeuwenDe periode van 500 tot 1500. is er niet één Nederlands dat overal hetzelfde is en dat iedereen spreekt. Er zijn veel verschillende dialecten. Zo noem je de taal die alleen maar in één streek of door één groep mensen wordt gesproken. Samen noemen we al die dialecten het ‘Middel-Nederlands’.
De meeste boeken worden in andere talen geschreven, niet in het Middel-Nederlands. Geleerde mensen en de mensen van de Kerk gebruiken vooral het Latijn. Rijke en machtige mensen lezen en schrijven meestal in het Frans. Zij houden van verhalen over riddersEen ridder is een belangrijke soldaat in de middeleeuwen, die op een paard rijdt. en over dieren.
Het eerste boek in het Nederlands
Hendrik van Veldeke is de eerste die een boek schrijft in het Nederlands. Of toch de eerste van wie we de naam kennen. Hij komt uit de buurt van Hasselt, in de streek die nu Limburg heet. Hij schrijft zijn boek tussen 1170 en 1180.
Er komen meer en meer geschreven verhalen in het Middel-Nederlands. Vaak nemen de schrijvers een Frans verhaal als voorbeeld.
De eerste encyclopedie in het Nederlands
Niet iedereen leest graag verzonnen verhalen. Bijvoorbeeld Jacob van Maerlant. Dat is een schrijver uit het graafschap Vlaanderen. Hij wil vooral teksten over nuttige dingen, over dingen die waar zijn. Daarom schrijft hij over de geschiedenis van de wereld. Hij schrijft ook de eerste encyclopedieEen boek met informatie over mensen, dieren of dingen. over de natuur in het Nederlands.
www.kunstindestad.be
De Reynaert is in Vlaanderen overal. Nergens is hij echter meer aanwezig dan in het Land van Waas. Dit standbeeld uit 1958 van kunstenaar Albert Poels (1903-1984) aan het stadspark van Sint-Niklaas toont de sluwe vos afgebeeld als pelgrim, de ogen devoot neergeslagen maar de oren gespitst.
Een populair verhaal
Reynaert de vos komt voor in veel verhalen. De eerste keer in het gedicht ‘Ysengrimus’. Dat is een lang gedicht in het Latijn uit 1148. Het gedicht is een voorbeeld voor andere teksten over de vos. Bijvoorbeeld in het Frans. Een van die Franse verhalen is daarna het voorbeeld voor de Nederlandse tekst over de vos Reynaert.
Er zijn dus veel verhalen over de vos Reynaert. Al die verhalen gaan over leugens en slimme plannen. Deze dieren komen in al die verhalen voor:
- Isegrim, de wolf, de grote vijand van Reynaert
- Koning Nobel, de leeuw die veel dingen wil hebben
- Bruun, de beer die graag honing eet
- Tybeert, de kat die graag muizen eet
- Cantecleer, de haan die trots is, maar dom
De vos Reynaert heeft succes
Het Nederlandse verhaal over de vos wordt heel populair. Het wordt zelfs naar het Latijn vertaald. Latijn is in die tijd een belangrijke taal. Het is de eerste keer dat een tekst van het Nederlands naar het Latijn wordt vertaald.
Op het einde van de middeleeuwen komt er een vervolg: ‘Reynaerts historie’. Dat heeft ook veel succes. Niet alleen in het Nederlands, maar in veel Europese talen.
Vanaf 1800 bestuderen veel geleerden het verhaal van de vos Reynaert. En veel schrijvers schrijven het verhaal opnieuw.
Ook nu nog vinden veel mensen Reynaert de vos heel interessant.
Anansi de spin/ Seemee B.V./Moldybyrd
In het aanbod van lokale bibliotheken en voorleesmomenten in de basisschool vinden we vandaag ook de boekjes over Anansi de spin, gebaseerd op verhalen uit West-Afrika. Anansi ‘wie niet sterk is, moet slim zijn’ heeft intussen menig kinderhart veroverd met zijn sluwe (vossen)streken.
De vos en andere sluwe dieren
Er zijn veel verhalen met dieren die zich gedragen als mensen. Vaak gaan de verhalen over dezelfde dieren. Reynaert is bijvoorbeeld een vos. Wat doet hij? Hij volgt de regels niet. Hij is sluw. Hij liegt en bedriegt. Hij haalt grappen uit met zijn vijanden. En hij kan zich altijd uit de problemen redden. Ook in andere verhalen is de vos vaak zo. Zelfs in verhalen uit heel andere plaatsen of tijden. Enkele voorbeelden:
- Er is een verhaal van meer dan 3000 jaar oud, uit MesopotamiëEen gebied in Irak. . Dat verhaal gaat ook over een vos. De vos komt voor de rechter. Maar hij is sluw en hij kan ontsnappen.
- Ook in de verhalen van Aesopos komen vossen voor. Aesopos is een dichter uit het oude GriekenlandGriekenland in de periode tussen 800 voor Christus en 50 voor Christus. .
- In de verhalen van BerbersEen volk in het noorden van Afrika. komt een sluwe vos voor. Die heet Ucchen.
- In 1973 maakt Disney een tekenfilm van het verhaal ‘Robin Hood’ met dieren. Robin Hood is een vos in de tekenfilm.
Andere sluwe dieren
Soms zijn andere dieren in een verhaal sluw, zoals de vos.
- In veel verhalen in het westen van Afrika is het de spin Anansi. Die is altijd slimmer dan zijn vijanden. Hij bedriegt zelfs zijn eigen kinderen.
- In de verhalen van de NavajoEen groep indianen uit Noord-Amerika. is de coyote, een soort van wolf, sluw.
In Amerikaanse tekenfilms zijn veel sluwe dieren. Zoals het konijn Bugs Bunny en Speedy Gonzales, de snelste muis van Mexico.
Ontdek nog meer over dit onderwerp
Museum Tour – KBR Museum
Bron: VRT archief – 9 nov 2020
Karrewiet
Bron: VRT archief – 8 mei 2018
Van den vos Reynaerde
Delta/Bakker, 2002.
Reinaerts streken: van 2000 voor tot 2000 na Christus
Davidsfonds, 2001.
Reynaert de vos: een kleine geschiedenis van het middeleeuwse dierenepos
Phoebus Foundation, 2018.
Reinaert de vos: de middeleeuwse satire hertaald
Lalito, 2014.
De Reynaert. Leven met een middeleeuws meesterwerk
Prometheus, 2022.
Handgeschreven wereld: Nederlandse literatuur en cultuur in de middeleeuwen
Prometheus, 2002.
Maerlants wereld
Prometheus, 2018.
Stemmen op schrift. Geschiedenis van de Nederlandse literatuur vanaf het begin tot 1300
Bert Bakker, 2006.
Wereld in woorden. Geschiedenis van de Nederlandse literatuur 1300-1400
Bert Bakker, 2013.
Fictie
Willem die Madoc maakte
Van Oorschot, 2022.
Reynaert de vos
Atlas, 2010. (16+)
De schelmenstreken van Reinaert de vos
Hoogland & Van Klaveren, 2018. (+10)
Suske en Wiske. De rebelse Reinaert (nr 257)
Standaard Uitgeverij, 1998.
Hoorspel over Reinaert de vos
2018. (8+)