De bewapening van de ambachtsgilden werd mooi afgebeeld op de middeleeuwse fresco’s van de in 1911 afgebroken kapel van de Leugemeete in Gent (tekeningen naar het origineel) | Gent, STAM, Bijlokecollectie.
1302
Sociale revoluties in de steden van Vlaanderen en Brabant
In de vroege ochtend van 18 mei 1302 slopen opstandige stedelingen Brugge binnen. Ze moordden het Franse garnizoen uit dat daar gelegerd was om het rumoerige Vlaanderen onder controle te houden. De Franse koning besloot hard terug te slaan, maar op 11 juli leed het Franse ridderleger nabij Kortrijk een verpletterende nederlaag tegen de milities van de Vlaamse steden. Die onverwachte overwinning zou nog lang nazinderen.
De Vlaamse graaf Gwijde van Dampierre was al sinds 1297 in oorlog met zijn leenheer, de Franse koning Filips de Schone. Die stuurde een leger naar het graafschap, plaatste het onder zijn rechtstreekse gezag en nam de graaf gevangen.
De rijke kooplieden in de stadsbesturen van Brugge en Gent kozen de kant van de Franse koning. Maar zij waren in conflict met het gewone volk, georganiseerd in de ambachtsgilden. Die sloten daarom een gelegenheidsalliantie met de grafelijke partij.
Op 11 juli 1302 kwam het tot een veldslag tussen de Franse troepen en de stedelijke milities en de aanhangers van de graaf: de zogenoemde Guldensporenslag. De Fransen onderschatten de vastberadenheid van georganiseerd voetvolk tegen ridders te paard. De overwinning van het gewone volk maakte indruk in heel Europa. Enkele jaren later sloegen de Fransen met succes terug, maar uiteindelijk slaagde de Franse koning er niet in het graafschap Vlaanderen aan zich te onderwerpen.
Leuven, Stadsarchief, Oud Archief 1296
Hertog Jan II van Brabant (1275–1312) versloeg de Brusselse ambachtslieden in de slag bij de Vilvoordse Beemden (1306). In de Keure van Kortenberg (1312) bezegelde de hertog een overeenkomst met de adel en stedelijke elites waarin hij de rechten en vrijheden van zijn onderdanen erkende. In die zin was dit document een verre voorloper van wat we vandaag een grondwet zouden noemen.
Sociale revoluties in de steden van Vlaanderen en Brabant
De opstand van 18 mei 1302 en het militaire treffen op 11 juli 1302 zijn door 19e-eeuwse Belgische (geschied)schrijvers in het collectieve geheugen geëtst als nationale heldendaden. In werkelijkheid maakten de gebeurtenissen deel uit van een feodale en sociale strijd die zich afspeelde over een langere periode.
De grootschalige textielnijverheid en -handel in de steden van Vlaanderen en Brabant maakte die steden omvangrijk, maar ook heel roerig. De stadsbevolking wilde niet geregeerd worden door adellijke willekeur, zoals die nog steeds op het platteland heerste. Om die reden kwamen de steden geregeld in opstand om hun gemeenschappelijke belangen door te drukken. De frequentie van zulke ‘democratische’ opstanden lag in de Zuidelijke Nederlanden hoger dan elders in middeleeuws Europa.
In een eerste periode van opstanden wilden de stadselites rechten en vrijheden voor de steden afdwingen van de vorst. Voor hen berustte politieke macht op afspraken tussen de vorst en zijn onderdanen. Daardoor mocht je verzet plegen tegen een onrechtvaardige heerser als die de wetten en gewoontes niet respecteerde.
In latere opstanden eiste het gewone volk, georganiseerd via de ambachtsgilden, zijn rechten op tegenover de stadselites. Ook gewone mensen wilden medezeggenschap en verwachtten aansprakelijkheid van de stadsbestuurders. Na 1302 verwierven de ambachten in Brugge en Gent verregaande inspraak in het stadsbestuur. Ook in Mechelen greep een sociale revolutie plaats, maar de opstanden in Brussel, Leuven en Diest faalden.
Focuspunten
Leuven, Erfgoedcel Leuven, KU Leuven
De Lakenhal in Leuven, vandaag de zetel van de KU Leuven, dateert uit de 14e eeuw en werd heropgebouwd na haar verwoesting tijdens de Eerste Wereldoorlog.
De middeleeuwse lakennijverheid
De lakennijverheid was, na de landbouw, de meest omvangrijke economische activiteit in het graafschap Vlaanderen. Schapen graasden in de kuststreek, er woonden veel mensen die aan wolbewerking konden doen en de ligging aan rivieren en de Noordzee zorgde ervoor dat de stoffen gemakkelijk konden worden geëxporteerd.
Vanaf de 12e eeuw werd de textielnijverheid grootschaliger. Toen er op de Vlaamse kustvlakte niet meer voldoende wol kon worden geproduceerd, gingen handelaars over tot massa-import van kwaliteitswol uit het buitenland, vooral Engeland, Schotland en Spanje.
Ook de textielproductie zelf verliep strak gereglementeerd en op grote schaal. De verschillende stappen in de bewerking van wol tot laken werden uitgevoerd door arbeiders die massaal naar de textielsteden trokken. Ook vrouwen waren actief, vooral bij het kammen, kaardenhet ontrafelen van de wol. en spinnen. Vervolgens gingen wevers ermee aan de slag. Vollers verviltten het laken dan weer tot een stevige waterafstotende stof en ververs brachten opvallende kleuren aan. Handelaars exporteerden het laken over heel Europa en zelfs tot in het Midden-Oosten.
De lakenindustrie kwam eerst op in het graafschap Vlaanderen, maar verspreidde zich al snel over de rest van de Zuidelijke Nederlanden en maakte van de hele regio een belangrijk exportgericht industriegebied. Door de lakennijverheid trokken de steden grote aantallen ambachtslui aan en werden ze heel welvarend. De ambachtslui die mee voor die rijkdom zorgden, wilden dan ook vanaf de 13e eeuw meer inspraak.
Antwerpen, Museum Vleeshuis, Toon Goblet
De gigantische afmetingen van het 16e-eeuwse Vleeshuis in Antwerpen zeggen veel over de macht van de slagersgilde in de stad.
Het belang van de ambachtsgilden
Door de opleving van handel en nijverheid vanaf het jaar 1000 groeide het aantal ambachtslieden in de steden van de Nederlanden. Zij gingen met andere leden van hun beroepsgroep samenwerken. Eerst ontstonden informele organisaties. Zo gingen personen met hetzelfde beroep vaak in dezelfde straat wonen. Dat is nog altijd merkbaar in huidige straatnamen, zoals de Smedenstraat of de Voldersstraat. Gaandeweg vormden ze ambachtsgilden: stedelijke beroepsorganisaties die tijdens de middeleeuwen een belangrijke economische, politieke en militaire functie hadden.
De ambachten maakten deel uit van de stadsmilities en eisten geleidelijk meer autonomie en politieke inspraak. Hun grootste invloed lag in de organisatie van de stedelijke economie. Ze bepaalden mee de industriële en commerciële regelgeving, dwongen kwaliteitsnormen af op grondstoffen en afgewerkte producten, controleerden maten en gewichten en hadden hun zeg over de arbeidsvoorwaarden en werkuren. De ambachten hadden ook een sociale rol. Ze boden onder meer financiële steun aan hulpbehoevende leden en hun familie, bij ziekte, ouderdom of overlijden. Als een soort van middenveld ondersteunden ze zo de middeleeuwse stadsbevolking ‘van de wieg tot het graf ’.
In de 16e en de 17e eeuw verloren de ambachtsgilden geleidelijk aan invloed doordat de Habsburgse vorsten het bestuur steeds meer naar zich toe trokken. Toch speelden ze tot aan de Franse Revolutie van 1789 een belangrijke rol in het maatschappelijke weefsel van de stad.
Ontdek nog meer over dit onderwerp
Journaal
Bron: VRT archief – 5 jul 2002
Gouden tijden: rijkdom en status in de middeleeuwen in de Zuidelijke Nederlanden
Lannoo, 2016.
Eeuwen des onderscheids: een geschiedenis van middeleeuws Europa
Prometheus, 2020.
Brugge, een middeleeuwse metropool 850-1550
Sterck en De Vreese, 2020.
Noordzeehandel en middeleeuws Vlaanderen, ca. 1000-ca. 1300
Skribis, 2021.
Ieper en de middeleeuwse lakennijverheid in Vlaanderen
IAP, 1998.
‘Ghi Fransoyse sijt hier onteert: de Guldensporenslag [door] Lodewijk van Velthem
Davidsfonds, 2002.
Omtrent 1302
Universitaire Pers, 2002.
1302: feiten en mythen van de Guldensporenslag
Mercatorfonds, 2002.
Handelaren en ambachtslieden: een economische geschiedenis van de vroege middeleeuwen
Omniboek, 2021.
Geschiedenis van Brabant, van het hertogdom tot heden
Waanders, 2011.
1302: opstand in Vlaanderen
Lannoo, 2011.
Fiction
Om het land te beschermen
Averbode, 1987. (12+)
Val uit de tijd
Godijn Publishing, 2021.
Candide
Clavis, 2008. (13+)
Isabella’s geheim
De Leeskamer, 2010.
Floris en Belle
Luisterpunt, 2000. (13+)
Van Rompuy Hubert
De Sikkel, 1989. (10+)
Strips
Kroniek der Guldensporenslag
Talent, 2000. (16+) (vierdelige stripreeks)
Rode Ridder. De leeuw van Vlaanderen (nr. 109)
Standaard Uitgeverij, 1984.
De Leeuw van Vlaanderen
(1984)