Het Lam Gods van Jan en Hubert van Eyck, 1432 | Sint-Baafskathedraal Gent – www.artinflanders.be – fotograaf Dominique Provost – CC-BY-NC-ND 4.0.
Het Lam Gods van de gebroeders Van Eyck
De middeleeuwse beeldtaal
De Aanbidding van het Lam Gods is een van de beroemdste schilderijen van de westerse kunstgeschiedenis. Hubert en Jan van Eyck maakten het monumentale drieluik tussen 1424 en 1432. Het schilderij is een iconisch voorbeeld van de werken van de zogenoemde Vlaamse Primitieven, een groep schilders waartoe we de broers Van Eyck rekenen.
Op het schilderij staan honderden figuren in een paradijselijke omgeving met een weelde van planten en bloemen. Alles is levensecht weergegeven. De titel komt van het tafereel onderaan, waarop in het midden het Lam Gods op een altaar is afgebeeld. Dat lam staat in het christendom symbool voor Jezus Christus die zijn leven gaf om de mensheid van haar zonden te verlossen.
Hubert van Eyck begon het schilderij. Na zijn dood in 1426 werkte zijn jongere broer Jan het af. De opdracht kwam van een rijke edelman uit het Waasland, de Gentse schepen en kerkmeester Joos Vijd en zijn vrouw Elisabeth Borluut. Het moest dienen als altaarstuk voor hun privékapel in de Gentse Sint-Janskerk, de huidige Sint-Baafskathedraal, waar het nog steeds te bezichtigen is.
Sint-Baafskathedraal Gent – www.artinflanders.be – fotografen Hugo Maertens en Dominique Provost – CC-BY-NC-ND 4.0.
Het Lam Gods van Jan en Hubert van Eyck, rond 1430.
De middeleeuwse beeldtaal
Het Lam Gods beeldt een belangrijk thema van het christendom uit. Voor de gelovige middeleeuwers was de betekenis van zulke religieuze schilderijen meestal duidelijk. Veel toeschouwers van vandaag begrijpen die beeldtaal niet meer.
Het kunstwerk toont welke deugden mensen moeten bezitten om naar de hemel te mogen en daar het Lam Gods, dat symbool staat voor de verlosser Jezus Christus, te aanschouwen. Zo verwijzen de rechters naar rechtvaardigheid en de kluizenaars naar matigheid. In de drie centrale bovenpanelen pleiten Maria en Johannes de Doper bij de opperste rechter, die zowel Christus als God de Vader is, ten gunste van de mens.
Tegelijk is het kenmerkend voor de middeleeuwse beeldtaal dat we niet enkel naar de boodschap van het geheel moeten kijken. Elk detail voegt een subtiele symbolische betekenis toe. Er is dus zoveel meer dan wat op het eerste gezicht te zien is. Een witte handdoek in het luik met Maria verwijst bijvoorbeeld naar zuiverheid. De roos op het grasperk staat voor de liefde, terwijl het meiklokje onschuld symboliseert.
Focuspunten
Joannes Stradanus, Nova Reperta, Musea Brugge, verzameling Steinmetz, www.artinflanders.be, foto Hugo Maertens, Wikimedia Commons.
Van Eyck in zijn atelier met achter hem leerlingen die olieverf mengen op een 16e-eeuwse gravure.
Van Eyck: een optische revolutie
Jan van Eycks werk had een grote invloed op westerse schilders tot vandaag. Wat maakte hem tot zo’n buitengewone kunstenaar? Van Eyck was technisch bijzonder onderlegd: hij combineerde een scherp observatievermogen met uitstekende oog-handcoördinatie. Van Eyck perfectioneerde de samenstelling van olieverf, onder meer door droogmiddelen toe te voegen. Dat maakte olieverf, voorheen een onpraktisch schildersmateriaal, gemakkelijker te gebruiken. Zo kon Van Eyck heel precies schilderen en materialen bijna tastbaar weergeven. Het hielp hem ook om meer kleur aan zijn werken te geven.
Even belangrijk was zijn kennis van de toenmalige natuurwetenschappen. Door zijn studie van Arabische en Europese werken over optica kon Van Eyck veel beter perspectief toepassen dan zijn voorgangers. Hij kreeg ook inzicht in de werking van het licht, dat centraal staat in zijn schilderijen. Het samenspel van licht en schaduw gaf de figuren en objecten in zijn werken een haast driedimensionale vorm. Dat was een krachttoer in middeleeuwse kunstenaarsateliers zonder constante belichting, enkel te verklaren door Van Eycks talent om zijn omgeving heel precies waar te nemen. Door zijn technische vaardigheid, het perfectioneren van de olieverf en een betere kennis van het licht realiseerde Van Eyck een ‘optische revolutie’ in de schilderkunst.
Berlijn, Gemäldegalerie, Google Arts.
Petrus Christus, Portret van een jonge vrouw. Hij was actief in Brugge in de tweede helft van de 15e eeuw en zijn werk is sterk beïnvloed door Jan van Eyck.
De ‘Vlaamse Primitieven’
Jan van Eyck kon zich enkel ontwikkelen tot de kunstenaar die hij was dankzij de politieke en sociaal-economische context. Hij leefde en werkte in de Bourgondische Nederlanden, met hun stedelijke netwerk met veel immigratie en culturele uitwisseling. Handelaars en ambachtslui brachten nieuwe ideeën mee. De luxeproducten die ze leverden waren evenzeer geliefd bij het Bourgondische hof. Ook Van Eyck kwam in de rondreizende hofhouding van de kunstminnende Bourgondische hertog Filips de Goede terecht.
In die omgeving werd Van Eyck een trendsetter van de ‘Vlaamse Primitieven’. Dat was een groep schilders waartoe onder meer Rogier van der Weyden (Roger de la Pasture), Dirk Bouts en Hans Memling behoren. Ze waren actief in steden als Brugge, Gent, Doornik, Leuven en Brussel. Het ging dus niet enkel over schilders uit het graafschap Vlaanderen, maar uit de hele Nederlanden en zelfs daarbuiten. Ze schilderden met olieverf en met veel oog voor realistische details. Bijbelse taferelen en symboliek situeerden ze in hun eigen tijd, zodat hun schilderijen aansloten bij de leefwereld van hun tijdgenoten.
Ze maakten ook veel portretten, met figuren die de toeschouwer vaak trots aankijken. Dat weerspiegelde het groeiende zelfbewustzijn van hun rijke opdrachtgevers. Maar ook de schilders zelf waren zich steeds meer bewust van hun eigen kunnen en artistieke talent. Jan van Eyck signeerde zelfs zijn schilderijen: heel ongewoon in die tijd.
Ontdek nog meer over dit onderwerp
Karrewiet
Bron: VRT archief – 24 jan 2020
Weg van het Meesterwerk – Van Eyck
Bron: VRT archief, Sylvester Productions – 4 sep 2019
Vlaamse Primitieven in Brugge
Ludion, 2006.
Van Eyck: een optische revolutie
Hannibal, 2020.
De eeuw van Van Eyck 1430-1530: de Vlaamse Primitieven en het Zuiden
Ludion, 2002.
De Vlaamse primitieven: de meesterwerken
Mercatorfonds, 2002.
Het Lam Gods, Van Eyck: kunst, geschiedenis, wetenschap en religie
Hannibal, 2019.
Het Lam Gods
Davidsfonds, 2005.
Fictie
Dag Jan: het kleine rijk van Jan Van Eyck
Borgerhoff & Lamberigts, 2020. (10+)
Schilders & spionnen: het verhaal van de Vlaamse Primitieven
Davidsfonds/Infodok, 2008. (9+)
Margriete
De Geus, 2022.
Nu kijken
Een optische revolutie
Panorama. Agnus Dei, de rechtvaardige rechters
(1994)
Bijkomend luister/kijk materiaal
Van Eyck: De verlokking van de werkelijkheid
(2020)