Paul Panda Farnana studeert in 1907 af aan het Rijksinstituut voor Tuinbouw in Vilvoorde. Hier met zijn medestudenten (negen mannen en één vrouw) in het stadspark van Vilvoorde | Vilvoorde, Horteco.
Paul Panda Farnana
Congo, veroverd en gekoloniseerd
Paul Panda Farnana was de eerste Congolese intellectueel die het kolonialisme openlijk bekritiseerde. Op jonge leeftijd in huis genomen door een Belgische vrouw, kon hij in België studeren. Hij vocht mee tegen Duitsland tijdens de Eerste Wereldoorlog en belandde in een krijgsgevangenkamp. Na de oorlog werd hij mensenrechtenactivist.
Farnana was de zoon van een Congolese chef. Hij kwam als dienstknecht van een handelaar in België terecht en groeide op bij diens zus. Na studies aan het Atheneum van Elsene, het Rijksinstituut voor Tuinbouw in Vilvoorde en voortgezette studies in Parijs en Bergen keerde hij in 1909 terug naar Congo. Daar werkte hij als landbouwingenieur voor de koloniale overheid en zag hij hoe racisme, uitbuiting en geweld de kolonisatie karakteriseerden.
Na de Eerste Wereldoorlog stichtte Farnana de Union Congolaise (1919). Hij nam deel aan het Koloniaal Congres in de Belgische Senaat (1920) en aan het tweede pan-Afrikaans Congres te Brussel (1921). Hij pleitte er in naam van de Congolezen voor gelijke rechten, politieke participatie, hogere lonen en betere toegang tot onderwijs. Tevergeefs. In 1929 keerde hij terug naar zijn geboortedorp Nzemba, waar hij een jaar later stierf.
Wikimedia Commons.
Leopolds gewelddadige regime kreeg felle kritiek in de Britse pers. Cartoon van Edward Lumley Sambourne, gepubliceerd in 1906 in Punch Magazine.
Congo, veroverd en gekoloniseerd
De Belgische koning Leopold II, die al langer koloniale ambities had, stuurde vanaf het einde van de jaren 1870 expedities naar Midden-Afrika. Belust op financieel gewin, veroverde hij een uitgestrekt grondgebied in het Congobekken. Hij creëerde er een privékolonie met actieve steun van de Belgische overheid, bedrijfswereld en kerk. In 1885 maakten de grote mogendheden afspraken over hun invloedssfeer in Afrika en erkenden ze Leopold II als soeverein van de Onafhankelijke Congostaat.
Voor Leopold II en zijn medewerkers was Congo een investering die moest renderen. De stijgende vraag naar rubber vanaf de jaren 1890 maakte van Congo een rijke bron van inkomsten. Om die te maximaliseren werden Congolezen gedwongen om rubber te oogsten. Dat ging gepaard met wreedheden op grote schaal, die internationaal veel kritiek kregen. Het gewelddadige regime van Leopold II leidde samen met de slaapziekte-epidemie tot een sterke bevolkingsafname. In 1908 nam de Belgische staat de macht over en werd Congo een Belgische kolonie.
In Belgisch-Congo waren er hoogstens enkele tienduizenden Belgische ambtenaren, bedrijfsleiders en missionarissen actief. Om de kolonie te besturen, exploiteren en bekeren deden zij een beroep op grote groepen Congolese ondergeschikten: klerken, assistent-verplegers, catechisten, soldaten… Congolezen die zoals Paul Panda Farnana een hogere functie kregen, vormden een uitzondering.
Ook na de Belgische overname in 1908 betekende kolonisatie voor de Congolezen in de eerste plaats bezetting en onderwerping: gedwongen belastingen en dwangarbeid in de kopermijnen, bij de aanleg van wegen of in de plantages. Repressie deed hen in de pas lopen. De winsten gingen naar een kleine groep Belgische ondernemers. Antwerpen en Brussel waren draaischijven in de koloniale handel.
Focuspunten
Tervuren, AfricaMuseum, HP.2004.3.12,; foto H. Goldstein, 1948/rechten SOFAM België.
Koloniale ambtenaar op inspectieronde, gedragen door Congolezen (1948).
De zelfverklaarde beschavingsmissie
De kolonisatie kon aanvankelijk op weinig enthousiasme rekenen bij de Belgische bevolking. In de media, op school, door tentoonstellingen en via monumenten propageerden de overheid, kerk en bedrijfswereld daarom het idee van de beschavingsmissie: het was de plicht van België om de bevolkingsgroepen van Congo ‘beschaving’ te brengen.
Op plaatsen waar Belgische missionarissen (de overgrote meerderheid Vlamingen) scholen stichtten, kregen kinderen het katholieke geloof en een westerse manier van leven en denken aangeleerd. Het beleven van eigen tradities en religieuze praktijken werd ontmoedigd of verboden. Simon Kimbangu stichtte in april 1921 een eigen profetische beweging in Beneden-Congo – en werd meteen ter dood veroordeeld. Die veroordeling werd omgezet in een levenslange gevangenisstraf. Hij stierf in de gevangenis in 1951. Kimbangu’s volgelingen werden massaal gedeporteerd naar strafkampen in onherbergzame gebieden in Congo.
Het uitgangspunt van de beschavingsmissie was dat de Europese manier van leven superieur was aan de Afrikaanse. Maar het ideaal van de beschavingsmissie strookte niet met de realiteit. Zo was de gewelddadige manier van koloniseren verre van ‘beschaafd’. Tot in de jaren 1940 focuste het koloniale beleid bovendien hoofdzakelijk op de exploitatie van natuurlijke rijkdommen. Na de Tweede Wereldoorlog werd ‘beschaving’ vervangen door ‘ontwikkeling’. Infrastructuur, onderwijs en gezondheidszorg kregen meer aandacht, maar de samenleving bleef strikt gesegregeerd. Racisme bleef de grondslag van het kolonialisme.
De Congolese bevolking nam de Belgische manier van leven en denken niet zomaar over. Zo gaf Paul Panda Farnana een eigen invulling aan het koloniale beschavingsdiscours, bijvoorbeeld door te argumenteren dat de beschavingsmissie pas echt kon slagen als Congolezen politieke verantwoordelijkheid kregen.
Belga Image, 2418.
Patrice Lumumba wordt na zijn verkiezingsoverwinning van mei 1960 eerste minister van Congo. Op de onafhankelijkheidsplechtigheid van 30 juni 1960 levert hij in een onaangekondigde speech en in aanwezigheid van koning Boudewijn felle kritiek op de Belgische kolonisatie.
Lumumba en het einde van de kolonisatie
Paul Panda Farnana gaf in België een stem aan de Congolese oppositie, maar was lang niet de enige die zich verzette tegen het kolonialisme. In Congo waren er gewapende revoltes op het platteland en stakingen in de steden, maar veel vaker was het verweer kleinschaliger. Zo ontdoken Congolezen massaal belastingen en voerden ze verplicht werk bewust slecht uit.
Eind jaren 1950 kreeg het protest een politiek gezicht. In de steden had zich een nieuwe klasse ontwikkeld, de évolués. Dat was een racistisch statuut dat door de Belgische kolonisator in het leven was geroepen voor zogenaamd ‘ontwikkelde’ Congolezen. Die elitegroep was middelbaar geschoold en werkte voor de overheid of koloniale bedrijven. Lovanium, de eerste Congolese universiteit, werd pas in 1954 gesticht. De évolués waren echter gefrustreerd over hun tweederangspositie. Zo ontstonden de eerste politieke partijen zoals Abakode vereniging van het Kongo-volk in Beneden-Congo. van Joseph Kasa-Vubu en de Mouvement National Congolais van Patrice Lumumba. Zij eisten onafhankelijkheid.
De Belgische overheid probeerde de controle over Congo te behouden, ondanks de brede dekolonisatiebeweging in de wereld en het groeiende verzet in de kolonie zelf. In januari 1959 vielen echter tientallen slachtoffers bij hevige rellen in Leopoldstad (het huidige Kinshasa). Daarna braken in andere steden onlusten uit. De Belgische kolonisator verloor zijn greep op de Congolese maatschappij. Op 30 juni 1960 werd Congo onafhankelijk, met Kasa-Vubu als president en Lumumba als eerste minister.
Meteen na de onafhankelijkheid scheurden de rijke mijnbouwprovincies Kasaï en Katanga zich met Belgische steun af van de rest van Congo. Tijdens de internationale Congocrisis die daarop volgde werd Lumumba afgezet en vermoord. In 2001 erkende de Belgische overheid ‘een morele verantwoordelijkheid’ voor de moord op Lumumba en bood ze excuses aan, die in 2022 bij de repatriëring van de laatste stoffelijke resten van Lumumba werden herhaald.
Ontdek nog meer over dit onderwerp
Karrewiet Kongo
Bron: VRT archief – 07 jun 2022
Kinderen van de Kolonie
Bron: VRT archief en Koninklijk Museum voor Midden-Afrika – 1 jan 2019
Kinderen van de kolonie
Bron: VRT archief en Koninklijk Museum voor Midden-Afrika – 27 nov 2018
Kinderen van de kolonie online
Bron: VRT archief – 20 dec 2018
Black heart, white men – Kongo – De Tijd der Illusies
Bron: VRT archief, Offworld en Eklektik Productions – 1 jun 2010
Non-fictie
Congo 1885-1960. Een financieel-economische geschiedenis
Epo, 2007.
De moord op Lumumba
Van Halewyck, 1999
De teloorgang van een modelkolonie. Belgisch Congo 1958-1960
Acco, 2008
Congo 1876-1914. Veroverd, bezet, gekoloniseerd
Sterck & De Vreese, 2020.
Death in the Congo. Murdering Patrice Lumumba
Harvard, 2015
Koloniaal Congo. Een geschiedenis in vragen
Polis, 2020.
De geest van koning Leopold II en de plundering van de Congo
Meulenhoff, 2020.
Een verzwegen leven: onze Congolese geschiedenis in België
Uitgeverij Vrijdag, 2023.
Knack Historia, Congo. Meer dan een kolonie
2018.
Dochter van de dekolonisatie
Epo, 2020.
Congo. Een geschiedenis
De Bezige Bij, 2021.
Congo. De impact van de kolonie op België
Lannoo, 2007.
Fictie
Paul Panda Farnana, een vergeten leven
Africalia, 2014. (stripalbum)
Congo 50
Africalia, 2010. (stripalbum)
Africa Dreams
Casterman, 2021. (reeks van stripalbums)
Hart der duisternis
L.J.Veen Klassiek, 2021.
Yaka mama
Davidsfonds, 2002. (12+)
Ik ben de jachtluipaard: een roman over Belgisch Congo
Clavis, 2021. (12+)
Kongokorset
Vrijdag, 2019.
De mensengenezer: roman
De Bezige Bij, 2018.
Kongo, de duistere reis van Józef Teodor Konrad Korzeniowski
Scratch, 2014.
Congo blues: roman
Cossee, 2017.
Tropenwee
Standaard Uitgeverij, 2023.
Vuurvader
Standaard Uitgeverij, 2022.
Zoon in Congo: zoektocht naar een vader
Lannoo, 2015.
Het land dat nooit was: een tegenfeitelijke geschiedenis van België
De Bezige Bij, 2015.
Oproer in Kongo
Manteau, 1990.
De wereld van Sofie – 13 maart 2023
Salomé Ysebaert (medewerker AfricaMuseum) over Paul Panda Farnana.