Boordschrabber, een werktuig voor huidbewerking, gevonden in Veldwezelt-Hezerwater en 38.000 tot 250.000 jaar oud (2 cm lang). | Tongeren, Gallo-Romeins Museum, V05/12.
Neanderthalers in de Maasvallei
De oudste sporen van menselijke bewoning
Duizenden jaren lang waren wij, de moderne mens of homo sapiens, niet de enige mensensoort op aarde. We deelden de wereld met de neanderthaler. In het Limburgse Veldwezelt, aan de oever van het Hezerwater, bouwden neanderthalers tijdelijke verblijfplaatsen. Die behoren tot de oudste teruggevonden menselijke nederzettingen in de regio die nu Vlaanderen heet.
De neanderthalers evolueerden zo’n 400.000 jaar geleden uit een oudere mensensoort, de homo heidelbergensiszo genoemd naar de Duitse stad Heidelberg, waar de eerste vondst van deze soort werd gedaan. . Het leefgebied van de neanderthalers strekte zich uit over Europa, het Midden-Oosten en Centraal-Azië. Ze leken uiterlijk erg op de moderne mens. Toch waren er verschillen. Zo hadden ze een wat zwaardere wenkbrauwboog en meestal een iets grotere schedelinhoud. Ze waren sterk gespierd en gemiddeld 1,65m groot.
Neanderthalers waren jagers en leidden een rondtrekkend bestaan. In Veldwezelt legden archeologen vier tijdelijke kampen en een ontginningsplaats voor vuursteen bloot. De sporen zijn tussen de 133.000 en 58.000 jaar oud. Archeologen troffen in en rond de kampplaatsen ook 2500 werktuigen aan, gemaakt van lokale vuursteen. Ze vonden bovendien botten en kiezen van prehistorische dieren, zoals de mammoet, de wolharige neushoorn en het wilde paard.
Tongeren, Gallo-Romeins Museum, GRM 19169.
Vuurstenen vuistbijl, vermoedelijk gemaakt door een Heidelbergmens (10,3 cm lang, 5,6 cm breed, 2,6 cm dik).
De oudste sporen van menselijke bewoning
Zowel de neanderthaler als de moderne mens stamt af van een oudere mensensoort, de homo heidelbergensis. In Kesselt (bij Veldwezelt, in Limburg) vonden archeologen een vuurstenen vuistbijl en enkele voorwerpen die vermoedelijk zo’n 400.000 tot 500.000 jaar geleden door deze gemeenschappelijke voorouder gemaakt zijn.
De neanderthalers lieten meer sporen na in deze regio. Ook zij maakten vuurstenen werktuigen. De vindplaatsen concentreren zich rond de benedenloop van de Maas in het huidige Limburg. Dat is niet toevallig: in dat gebied komt veel vuursteen voor. In de regio werden geen beenderen of andere fossiele resten van heidelbergmensen of neanderthalers gevonden. Door de vorm en ouderdom van de werktuigen zijn archeologen het er toch over eens dat ze door die mensensoorten werden gemaakt. De datering konden ze afleiden uit de wijze waarop de werktuigen gemaakt zijn en de bodemlaag waarin ze gevonden werden.
Ongeveer 33.000 jaar geleden verdwenen de neanderthalers voorgoed van de aardbodem. In die periode stierven, door klimaatverandering, ook steeds meer diersoorten uit waar ze jacht op maakten. Toch leeft de neanderthaler nog een klein beetje voort: onderzoek toonde aan dat moderne mensen 1 tot 4% van hun DNA delen met neanderthalers. Tijdens hun contacten, tussen 250.000 en 33.000 jaar geleden, hebben homo sapiens en neanderthalers zich dus met elkaar vermengd.
Focuspunten
Tongeren, Gallo-Romeins Museum, HW 272.
Een mammoetkies, gevonden in een neanderthalerkamp in Veldwezelt.
Landschap en klimaatverandering in de prehistorie
Het klimaat waarin de neanderthalers leefden, was overwegend koud tot zeer koud. Tussen de zogenoemde ijstijdeneen ijstijd is een tijdvak waarin het klimaat op aarde veel kouder is dan vandaag en grote delen van de planeet door ijskappen zijn bedekt. door waren er soms wel periodes met een meer gematigd of soms zelfs warm klimaat. Die afwisselingen hadden een grote impact op het landschap, planten en dieren. Dat betekent dat de neanderthalers zich goed moesten kunnen aanpassen aan wisselende leefomstandigheden.
Tijdens de ijstijden stond de zeespiegel van de Noordzee aanmerkelijk lager en was het Kanaal nog niet gevormd. Wel strekte zich een weids dal uit van het vasteland tot aan het huidige Groot-Brittannië. Het dal werd doorsneden door rivieren. Ook daar jaagden neanderthalers. Dat blijkt uit de vondst van een schedelfragment en heel wat werktuigen vijftien kilometer voor de kust van het huidige Zeeland (Nederland).
In die koude periodes groeiden er op het noordelijk halfrond weinig bomen, wel hoge grassen en kruiden. Er graasden rendieren, wilde paarden, wolharige neushoorns, bizons en mammoeten. Voor neanderthalers waren die dieren de voornaamste bron van voedsel. Ze volgden de trek van de kuddes. Wanneer de temperatuur door de eeuwen heen steeg, veranderde het landschap geleidelijk aan. Dat gebeurde bijvoorbeeld na de laatste ijstijd, zo’n 12.000 jaar geleden. Er verschenen uitgestrekte dennenbossen. De eerste moderne mensen maakten toen jacht op edelherten, oerossen, reeën en everzwijnen.
Tongeren, Gallo-Romeins Museum.
Reconstructie van een neanderthaler in het Gallo-Romeins Museum in Tongeren.
Vroege technologie
De meeste sporen van prehistorische mensen zijn de stenen werktuigen die ze maakten. Dat komt doordat steen niet vergaat, in tegenstelling tot menselijk en dierlijk weefsel of hout. Vaak werd voor vuursteen gekozen. Dat gesteente had als voordeel dat het erg hard, maar ook gemakkelijk te bewerken was. Door er gericht stukken af te slaan met een andere steen, ontstonden vlijmscherpe snijvlakken.
Een veelvoorkomend werktuig van de homo heidelbergensis was de vuistbijl. Vuistbijlen hadden een druppelvorm en waren aan de voor- en achterkant bewerkt, zodat een scherpe rand ontstond. Ze waren gemaakt om goed in de hand te liggen. Vaak werden ze gebruikt om de huid van prooidieren af te stropen en het vlees in stukken te snijden. Maar ze waren ook handig voor het bewerken van hout.
In de loop van de prehistorie vervaardigde de mens steeds complexere werktuigen en die vereisten meer bewerking. Op basis van de gebruikte techniek kunnen archeologen vrij nauwkeurig schatten hoe oud een voorwerp is. De neanderthalers ontwikkelden de complexe Levalloistechniekzo genoemd naar de plaats nabij Parijs waar archeologen voor het eerst de techniek vaststelden. . Hierbij werd eerst een kernsteen voorbereid, waarna er met enkele gerichte slagen schilfers afgeslagen werden. Die schilfers bezaten heel scherpe randen en konden verder bewerkt worden tot messen, schrabberswerktuigen voor het schoonschrapen van huiden, maar ook het schaven van hout, gewei en been. of speerpunten. Op die manier konden de neanderthalers lichtere werktuigen produceren dan de zware vuistbijlen die door de homo heidelbergensis werden gebruikt.
Ontdek nog meer over dit onderwerp
Het verhaal van Vlaanderen – De Prehistorie
Bron: VRT archief, De Mensen – 1 jan 2023
Het verhaal van Vlaanderen – De Prehistorie
Bron: VRT archief, De Mensen – 1 jan 2023
Overleven – De nieuwe Neanderthaler
Rechten: VRT-archief, Canvas en de Vlaamse Gemeenschap – 26 okt 2003
Het verhaal van Vlaanderen – De Prehistorie
Bron: VRT archief, De Mensen – 1 jan 2023
Journaal
Bron: VRT archief, Max Planck instituut – 3 maa 221
Overleven – De nieuwe Neanderthaler
Bron: VRT-archief, Canvas en de Vlaamse Gemeenschap – 26 okt 2003
Non-fictie
Verdwenen wereld in de Noordzee
Sidestone Press, 2021
Het halssieraad van de Neanderthaler: op zoek naar de eerste denkers
Wereldbibliotheek, 2004
Neanderthalers in Europa
Davidsfonds, 2003
Hoe we mensen werden: een geheel nieuwe kijk op de oorsprong van de mensheid
Spectrum, 2020
Mijn Europese familie: de laatste 54.000 jaar
Athenaeum-Polak & Van Gennep, 2017
De langste reis. Op zoek naar het ontstaan van de mens
Davidsfonds, 2012
Cool! Neanderthalers in het Maasdal
Natuurhistorisch Museum Maastricht, 2014
Wie vermoordde de neanderthaler?
EPO, 2020
De eerste stappen: hoe rechtop lopen ons mens maakte
Harper-Collins, 2020
De eerste mensen in de Lage Landen
Van Gorcum, 2022
De oudste ronde van Vlaanderen. Een archeologisch parcours
Davidsfonds Uitgeverij, 2011
Mevrouw Sapiens: de vrouw in de prehistorie
Noordboek, 2022
Toen wij nog Neanderthalers waren en andere verhalen over de menselijke evolutie
Karakter, 2020
Ons verste verleden: historisch denken over de prehistorische mens in de oude wereld
Universitaire Pers Leuven, 2020
Overlevers. Hoe het komt dat wij de enige mensachtige op aarde zijn
Nieuw Amsterdam, 2012
Fictie
Vuurmeisje
Davidsfonds, 2018. (12+)
De laatste neanderthaler
Cargo, 2017
Mijn familie: een reis door de tijd
De Eenhoorn, 2009. (3+)
Het lied van de vreemdeling
Leopold, 2020. (12+)
Onder de golven: het verhaal van Doggerland
Fontaine, 2021
Feun en de vloek van de sjamaan
Manteau, 2005. (en 3 andere delen van de Feun-reeks)
Nikki en de Neanderthalers
Kluitman, 2018. (9+)
Neanderthaler
Uitgeverij Daedalus, 2015. (driedelige stripreeks)
Nu kijken
‘Van vuursteenknol tot vuistbijl’
Minicollege over Doggerland, de verdwenen wereld in de Noordzee
‘Hoe de Neanderthaler op mysterieuze wijze van de aarde verdween’
uit het wetenschappelijke programma ‘De kennis van nu’ (NTR)
Bijkomend luister/kijk materiaal
Gerelateerde onderwerpen
Kelten op de Kemmelberg
Vanuit een versterkt fort op de Kemmelberg domineerde Keltische adel zo’n 2500 jaar geleden letterlijk en figuurlijk de omliggende regio. Als hoogste punt van de streek bood de heuvel in het huidige West-Vlaanderen een goed overzicht en werd hij de ideale uitvalsbasis om een uitgebreid handelsnetwerk uit te bouwen.
De nederzetting van Rosmeer
De vruchtbare Haspengouwse leemgronden waren een aantrekkingspool voor de eerste landbouwers afkomstig uit Oost-Europa. In het Limburgse Rosmeerdeelgemeente van Bilzen in het zuiden van de provincie Limburg. ontdekten archeologen een van de oudste landbouwersnederzettingen in de Lage Landen.