Een plek in de wereld
Zo’n 12.000 jaar geleden eindigde de laatste ijstijd. De ijskappen smolten weg en er vormde zich een groen deken van dichte wouden over Noordwest-Europa. Uitgestrekte loofbossen bepaalden het landschap, de cultuur en de economie, ook in het gebied dat we vandaag Vlaanderen noemen.
Zowel jager-verzamelaars als boeren maakten volop gebruik van het woud. Ze vonden er voedsel, bouwmaterialen en brandstoffen. Mensen kwamen er samen om rituelen te beleven. Toen in de Romeinse tijd, in het begin van onze tijdrekening, de bevolking sterk toenam en daardoor ook de behoefte aan hout en landbouwgrond, kromp het bosbestand. Toch bleven bossen het uitzicht van de regio domineren.
In de middeleeuwen, de lange periode van 500 tot 1500, onderging het landschap meer definitieve, drastische veranderingen. De opkomst van de steden en de sterke ontwikkeling van de landbouw leidden tot intensieve houtkap. Tegen de 13e eeuw had het bosbestand een eerste historisch dieptepunt bereikt.
Overblijvende deel van de Heraldische Kaart van het Brugse Vrije door Pieter Pourbus (1561-1571)
Aan het einde van de middeleeuwen was het gebied rond Brugge een kluwen van dijken, wegen, bewoning en getijdengeulen.
Een plek in de wereld
Door het gebied aan de Noordzee liep een wijdvertakt netwerk van rivieren. Voor het transport van mensen en goederen waren die waterlopen lange tijd veel belangrijker dan wegen over land. De rivieren en de zee verbonden de regio economisch en cultureel met andere delen van Europa en de wereld.
Behalve de rivieren bepaalden ook de bodem en het reliëf de mogelijkheden van de mens. De bodemdiversiteit werkte streekgebonden specialisaties in de hand. Tarwe gedijde op rijke leemgronden, varkens werden gevoed in eikenbossen, schapen gehoed op zoute of zandige gronden en ook bosbouw en turfontginning waren van groot belang. Hoewel de vele waterlopen voor culturele en economische uitwisseling zorgden, behielden heel wat streken hun eigenheid doordat de bodem en het reliëf zo bepalend waren.
Vanaf de middeleeuwen drukte de mens almaar nadrukkelijker zijn stempel op het landschap. Door de wisselwerking tussen mens en natuur ontstonden cultuurlandschappen zoals de Kempen, het Hageland, het Maasland, Haspengouw en de Kustpolders. Al die streken danken hun eigenheid aan zowel de aanwezige landschapselementen als de sporen van menselijk ingrijpen, zoals de aanleg van wegen, het optrekken van gebouwen of het samen beheren van gemene gronden.
Focuspunten
Gent, Dienst voor stadsarcheologie.
Grondplan van Gent, met de evolutie van stadsomwallingen. In de 13e eeuw was Gent na Parijs de grootste stad van Europa ten noorden van de Alpen.
Een regio van steden
In de Romeinse tijd kende Noordwest-Europa een eerste bevolkingspiek en ontstonden steden als Tongeren en Doornik. Toch bleven de meeste woonkernen klein en gingen ze na de bevolkingspiek teloor.
Tussen 950 en 1300 beleefde Europa een nieuwe periode van aanhoudende bevolkingsgroei. De bevolking verdrievoudigde. In de Nederlanden ging het zelfs om een verviervoudiging. Door die toename kende het platteland een bevolkingsoverschot. Veel boerenkinderen trokken daarom naar de ontluikende steden, waar ze vaak aan de slag konden in de opbloeiende lakennijverheid. De plattelandsvlucht deed de steden vanaf het jaar 1000 snel groeien en ook hun aantal nam toe. Die evolutie voltrok zich in heel Noordwest-Europa, maar nergens werd de concentratie aan steden en stedelingen zo groot als in de zuidelijke delen van de Lage Landen.
De middeleeuwse verstedelijking had een grote impact op het landschap. Steden werden zelf bepalende landschappelijke elementen. Bovendien hadden ze in toenemende mate nood aan bouwmaterialen, voedsel, brandstof en andere grondstoffen. Zo veranderde in de middeleeuwen het beboste Vlaanderen in een sterk geürbaniseerde regio. De concentratie aan steden met een middeleeuws grondplan is ondanks de ingrijpende wijzigingen van de laatste twee eeuwen nog steeds voor een groot stuk zichtbaar in het huidige landschap.
Belga Image, 315556.
In Raversijde bij Oostende ontdekten archeologen de oudste bekende dijk aan de Vlaamse Noordzeekust. De dijk dateert uit de Romeinse tijd en is herkenbaar door schuin geplaatste blokken klei en veen die dienstdeden als dijkfront.
Werken met water
Terwijl in het binnenland de mens terrein won op het bos, maakten de kustbewoners volop gebruik van de mogelijkheden die water en zee boden. Al in de Romeinse tijd experimenteerden ze met dijken en woningen op terpen. Aan het einde van de Romeinse tijd nam de invloed van de getijdenwerking op het landschap toe. Het zeewater drong bij vloed tot ver in het binnenland door. In de vroege middeleeuwen slibden de getijdengeulen door natuurlijke afzettingen opnieuw dicht en werd de kuststrook interessanter voor de mens. Aanvankelijk benutten vooral schaapherders het gebied en ook vrije boeren die op terpen of op de droge zones aan de rand van de kustvlakte leefden.
Na de gemeenschappen van vrije boeren ontdekten rond het jaar 1000 ook de graven van Vlaanderen het economische potentieel van de kust. Samen met enkele abdijen lieten ze op grote schaal dijken aanleggen. De voormalige slikken en schorren veranderden zo in een poldergebied met vruchtbare akkers, turfgronden en weilanden.
Het gewonnen land was niet noodzakelijk voor altijd verworven. Soms brachten oorlogen en stormvloeden zware schade toe aan dijken, waardoor ingepolderde gebieden weer onder water kwamen te staan. De inwoners van de Lage Landen bij de zee waren intussen wel uitgegroeid tot goede bedijkers.
Ontdek nog meer over dit onderwerp
Dwars door de Lage Landen – De Vlaamse polders
Non-fictie
Perspectieven op het landschap. Achtergronden om landschappen te lezen en te begrijpen
Academia Press, 2007
Miradal: Erfgoed in Heverleebos en Meerdaalwoud
Davidsfonds, 2009
Geschiedenis van de Nederlanden
HB Uitgevers, 2012
Gent. Stad van alle tijden
Mercatorfonds 2016
De Graven van Vlaanderen (861-1384)
Davidsfonds, 2019
De geschiedenis van België in 100 oude kaarten
Lannoo, 2021
De landschappen van Vlaanderen en Zuidelijk Nederland. Een landschapsecologische studie
Garant, 1993
Aan de rand van de wereld. Hoe de Noordzee ons vormde
De Bezige Bij, 2020
Bossen van Vlaanderen. Een historische ecologie
Davidsfonds, 1993
Landschap en landbouw in middeleeuws Vlaanderen
Gemeentekrediet, 1995
