Boordschrabber
Lees dit artikel in:
10.000 jaar voor Christus
Bekijk de kaart
Lees voor

Een plek in de wereld

Kruispunt van mensen en goederen

Ongeveer 12.000 jaar geleden eindigt de laatste ijstijd. Het wordt warmer en het ijs smelt. Er groeien dichte, groene bossen. Die grote bossen zijn belangrijk voor de mensen die hier wonen, in de streek die we nu Vlaanderen noemen.

Lees voor

Jager-verzamelaars leven van wat ze vinden in de natuur. Ze plukken bessen, vangen vissen en jagen op herten, bijvoorbeeld. Boeren kweken een deel van hun eten zelf. Maar ook zij hebben het bos nodig. Ze vinden er hout om te bouwen en om vuur te maken. Vuur om op te koken of om zich te verwarmen.

In de Romeinse tijdDe eerste vijfhonderd jaar na Christus. stijgt het aantal mensen. Daarom is er meer hout en meer eten nodig. De mensen kappen grote bossen om plaats te maken voor landbouw. Toch blijven er nog veel bossen over.

In de middeleeuwenDe periode van 500 tot 1500. verandert het landschap nog meer. Er ontstaan steden en er is nog meer landbouw nodig. Meer en meer bossen worden gekapt.

<p>Aan het einde van de middeleeuwen was het gebied rond Brugge een kluwen van dijken, wegen, bewoning en getijdengeulen. Overblijvende deel van de Heraldische Kaart van het Brugse Vrije door Pieter Pourbus (1561-1571).</p>

Brugge, Musea Brugge, Groeningemuseum.

Aan het einde van de middeleeuwen was het gebied rond Brugge een kluwen van dijken, wegen, bewoning en getijdengeulen. Overblijvende deel van de Heraldische Kaart van het Brugse Vrije door Pieter Pourbus (1561-1571).

Lees voor

Kruispunt van mensen en goederen

In de Romeinse tijd en in de middeleeuwen gebruiken de mensen niet alleen het bos. Ze maken ook gebruik van de rivieren en de Noordzee. Die zijn belangrijk voor het transport van mensen en spullen. Ze zijn zelfs belangrijker dan de wegen over land.

Langs de rivieren en via de zee komen mensen uit deze streek in contact met mensen uit andere delen van Europa en de wereld. Ze ruilen spullen en wisselen ideeën uit met elkaar. De rivieren zijn dus belangrijk voor handel en cultuur.

Grond

Rivieren en bossen zijn er bijna overal. Maar de bodem verschilt van streek tot streek. Het soort grond bepaalt hoe de mensen leven. Op zoute of zandige grond kan je bijvoorbeeld schapen houden. En op vruchtbare grond kan je tarwe kweken. Zo heeft elke streek zijn eigen specialiteit.

De mens verandert het landschap

Vanaf de middeleeuwen ontstaan meer en meer landschappen die door de mens zijn gemaakt. Dicht bij de zee bouwen de mensen bijvoorbeeld dijken om zich te beschermen tegen overstromingen. Zo ontstaan de poldersLaaggelegen gebied met vruchtbare grond, meestal met dijken errond. . Verder in het binnenland maken de mensen akkers op heuvels of aan rivieren. Zo ontstaan heel afwisselende landschappen. We noemen ze cultuur-landschappen, omdat ze deels door de mens zijn gemaakt.

<p>Grondplan van Gent, met de evolutie van stadsomwallingen. In de 13e eeuw was Gent na Parijs de grootste stad van Europa ten noorden van de Alpen.</p>

Gent, Dienst voor stadsarcheologie

Grondplan van Gent, met de evolutie van stadsomwallingen. In de 13e eeuw was Gent na Parijs de grootste stad van Europa ten noorden van de Alpen.

Een bewerking van Algemene geschiedenis der Nederlanden, 1981.

De Lage Landen en hun steden in de 11e en 12e eeuw.

Lees voor

Van bossen naar steden

In de Romeinse tijd stijgt het aantal mensen in het noordwesten van Europa heel snel. Er ontstaan steden, bijvoorbeeld Tongeren en Doornik. De meeste steden zijn klein. Wanneer het aantal mensen daalt, verdwijnen de steden weer.

Tussen 950 en 1300 stijgt het aantal mensen in Europa opnieuw. Vooral in de streek dicht bij de Noordzee komen er heel veel mensen bij. Niet iedereen vindt werk op het platteland. Veel kinderen van boeren gaan daarom in de stad wonen en werken. Ze maken er stoffen van wol.

Steden in plaats van bossen

Vanaf het jaar 1000 wonen er steeds meer mensen in steden. En er komen veel nieuwe steden bij in het noordwesten van Europa. Maar nergens zijn er zoveel steden, en nergens wonen er zoveel mensen in steden als in het zuiden van de Lage Landen. Dat is het gebied waar wij vandaag wonen.

Er is veel materiaal nodig om die steden te bouwen. En eten, brandhout en andere materialen voor de mensen die er wonen. Zo maken bossen plaats voor steden.

Brussel, Vlaams Agentschap Onroerend Erfgoed

In Raversijde bij Oostende ontdekten archeologen de oudste bekende dijk aan de Vlaamse Noordzeekust. De dijk dateert uit de Romeinse tijd en is herkenbaar door schuin geplaatste blokken klei en veen die dienst deden als dijkfront.

Lees voor

Aan de kust

Aan de kust houden de bewoners rekening met de kracht van de zee. In de Romeinse tijd bouwen ze al dijken. Dat zijn verhogingen om het water tegen te houden. Ze maken ook heuvels waarop ze hun huizen bouwen.

Bij vloed, dat wil zeggen hoog water, kan het water tot ver in het binnenland stromen. Zo ontstaan geulen. De zee komt in die tijd een stuk verder het land in.

In de vroege middeleeuwen slibben die geulen opnieuw dicht. Dan is de kust interessanter voor de mens. Er leven vooral schaapherders en boeren. Die wonen op heuvels of op de droge stukken aan de rand van de kust.

De polders

Rond het jaar 1000 zijn de graven van Vlaanderen baas in het graafschap Vlaanderen. Dat is ongeveer het gebied tussen de Noordzee en de Schelde. Zij krijgen interesse in de kust. Ze laten de monniken van abdijenEen gebouw waar religieuze mensen wonen. in de buurt dijken aanleggen. Achter de dijken ontstaan de polders. De graven van Vlaanderen willen de vruchtbare grond daar gebruiken om rijk te worden door de landbouw.

Oorlog en storm veroorzaken soms zware schade aan de dijken. Dan komen de polders weer onder water te staan. Maar de bewoners bij de zee kunnen intussen wel heel goed dijken bouwen.

Nieuw
Brussel, Vlaams Agentschap Natuur & Bos, Gert Verbelen, 2017

Sinds de laatste IJstijd zijn beuken dominant in de natuurlijke bossen in het grootste deel van Europa. Dat is ook zo in het Zoniënwoud. De oudste beuken (sommige uit de 18e eeuw) staan in het bosreservaat ‘Zwaenepoel’, dat samen met vier andere bosreservaten van het Zoniënwoud is ingeschreven op de Unesco-Werelderfgoedlijst. Zicht op het Kerselareplein in 2017.

Leffinge
Mikko Kriek in opdracht van de stad Middelkerke

Middeleeuwse kustbewoners legden verhogingen of terpen aan in de kustvlakte, waarop ze hun woningen bouwden. Het dorp Leffinge, vandaag een deelgemeente van Middelkerke, werd oorspronkelijk gebouwd op zo’n terp. Deze reconstructie toont hoe de omgeving van Leffinge er waarschijnlijk uitzag in de 10e eeuw.

Tussen 1323 en 1328 kwamen vrije en welstellende boeren uit de Vlaamse kustvlakte in opstand tegen de graaf. Een van hun leiders was Clais Zannekin (+1328). Hij kreeg eeuwen later in de Vlaamse beweging het statuut van volksheld. Aan de kerk van Lampernisse, vandaag een deelgemeente van Diksmuide, werd in 1928 een gedenksteen voor hem ingehuldigd.
Zeisterre

Tussen 1323 en 1328 kwamen vrije en welstellende boeren uit de Vlaamse kustvlakte in opstand tegen de graaf. Een van hun leiders was Clais Zannekin (+1328). Hij kreeg eeuwen later in de Vlaamse beweging het statuut van volksheld. Aan de kerk van Lampernisse, vandaag een deelgemeente van Diksmuide, werd in 1928 een gedenksteen voor hem ingehuldigd.

Antwerpen, FelixArchief.

De Noordzeekust en de Scheldemonding zagen er vroeger veel grilliger uit dan vandaag. Afbeelding van de monding van de Schelde, omstreeks 1500.

Nieuw
Puurs-Sint-Amands, 2025

Op 3 januari 1976 veroorzaakten storm en springtij een dijkbreuk in de Vliet, een zijrivier van de Rupel. Een groot deel van Ruisbroek, vandaag Puurs-Sint-Amands, kwam onder water te staan. Dat de overstroming vermeden had kunnen worden en de hulpverlening moeilijk verliep, zorgde voor felle kritiek bij de inwoners. Het Sigmaplan, dat sindsdien werd opgezet, moet de Scheldevallei tegen overstroming beschermen. Het watermerk aan het monument ‘De Waterhoek’ in Ruisbroek duidt de hoogste waterstand uit 1976 aan.

Bosoppervlakte per gemeente 2021.
Statbel, statistiek bodemgebruik 2021 / data box: kadaster (FOD Financiën)

Na het jaar 1000 nam het bosbestand dramatisch af, vooral in het graafschap Vlaanderen. Later volgde een voorzichtige herbebossing, vaak met boomsoorten die hout opleverden voor de scheepsbouw en de steenkoolmijnen.

Ontdek nog meer over dit onderwerp
Vlaamse polders
Dwars door de Lage Landen – De Vlaamse polders

Bron: VRT archief, De chinezen – 21 maa 2022

Non-fictie

Antrop Marc
Perspectieven op het landschap. Achtergronden om landschappen te lezen en te begrijpen

Academia Press, 2007.

Baete Hans, De Bie Marc & Hermy Martin (red.)
Miradal: Erfgoed in Heverleebos en Meerdaalwoud

Davidsfonds, 2009.

Blom J.C.H. & Lamberts E. (red.)
Geschiedenis van de Nederlanden

HB Uitgevers, 2012.

Boone Marc, Deneckere Gita & Cleppe Birgit
Gent. Stad van alle tijden

Mercatorfonds, 2016.

De Maesschalck Edward
De Graven van Vlaanderen (861-1384)

Davidsfonds, 2019.

De Maeyer Philippe, e.a.
De geschiedenis van België in 100 oude kaarten

Lannoo, 2021.

Gysels H.
De landschappen van Vlaanderen en Zuidelijk Nederland. Een landschapsecologische studie

Garant, 1993.

Hauben Arnout & Deweer Lander
Rond de Noordzee

Polis, 2019.

Peumans Wim
De Maas. Het verhaal van een rivier

Manteau, 2024.

Pye Michael
Aan de rand van de wereld. Hoe de Noordzee ons vormde

De Bezige Bij, 2020.

Tack Guido, Van Den Brempt Paul & Hermy Martin
Bossen van Vlaanderen. Een historische ecologie

Davidsfonds, 1993.

Verhulst Adriaan
Landschap en landbouw in middeleeuws Vlaanderen

Gemeentekrediet, 1995.