Boordschrabber, een werktuig voor huidbewerking, gevonden in Veldwezelt-Hezerwater en 38.000 tot 250.000 jaar oud (2 cm lang). | Tongeren, Gallo-Romeins Museum, V05/12.
Neanderthalers in de Maasvallei
De oudste sporen van menselijke bewoning
De neanderthaler is een mensensoort die vandaag niet meer bestaat. Onze mensensoort noemen we de homo sapiens. Duizenden jaren lang leven de neanderthaler en de homo sapiens samen op aarde. De neanderthalers leven ook bij ons in de buurt. Ze bouwen bijvoorbeeld kampen op de plek waar nu Veldwezelt ligt, een dorpje in Limburg.
De neanderthalers ontstaan ongeveer 400.000 jaar geleden. Ze stammen af van een nog oudere mensensoort. Ook de homo sapiens stamt af van die oudere soort.
De neanderthalers lijken erg op ons. Maar er zijn ook verschillen. Ze hebben meestal een grotere schedel en zwaardere wenkbrauwen. Ze zijn heel gespierd. Ze zijn gemiddeld 1,65 meter groot.
De neanderthalers leven in Europa en in delen van Azië. Het zijn jagers. Ze trekken rond in kleine groepen.
In Veldwezelt vinden archeologenEen archeoloog bestudeert voorwerpen en resten van bouwwerken uit het verre verleden. in de jaren 1990 vier kampen aan de oever van een beekje. De kampen zijn tussen de 133.000 en 58.000 jaar oud. Het zijn de oudste resten van kampen in de streek die nu Vlaanderen heet.
De archeologen vinden bij de kampen 2500 voorwerpen. Die zijn gemaakt uit vuursteenMet vuursteen kan je vuur maken door die tegen een ander soort steen te slaan. Je kan er ook voorwerpen mee maken. . Vuursteen komt veel voor in die streek. De archeologen vinden ook beenderen en tanden van dieren uit de oertijd, zoals de mammoetEen mammoet is een uitgestorven olifantensoort met een dikke vacht. en het wilde paard.
Tongeren, Gallo-Romeins Museum, GRM 19169.
Vuurstenen vuistbijl, vermoedelijk gemaakt door een Heidelbergmens (10,3 cm lang, 5,6 cm breed, 2,6 cm dik).
De oudste sporen van menselijke bewoning
In Kesselt in Limburg vinden archeologen voorwerpen uit vuursteen. Die zijn waarschijnlijk 400.000 tot 500.000 jaar oud. Ze zijn gemaakt door heidelberg-mensen. Dat is een mensensoort die nog ouder is dan de neanderthalers. Ook neanderthalers maken voorwerpen van vuursteen.
Onderzoek
Archeologen bestuderen hoe de voorwerpen gemaakt zijn. Ze bestuderen ook de grond waarin ze die vinden. Zo kunnen de archeologen schatten hoe oud de voorwerpen zijn. En zo weten ze ook welke mensensoort de voorwerpen heeft gemaakt.
Een klein beetje neanderthaler
200.000 jaar lang leven de neanderthaler en de homo sapiens samen. Ze hebben nauw contact met elkaar. Soms krijgen ze zelfs kinderen samen.
De neanderthalers verdwijnen ongeveer 33.000 jaar geleden. Wetenschappers weten nog altijd niet zeker hoe dat komt. Toch leeft de neanderthaler nog een klein beetje verder in de moderne mens. Dat komt door de kinderen die ze samen hebben gemaakt. Daardoor delen moderne mensen één tot vier procent van hun erfelijke kenmerken met neanderthalers. We zijn dus een klein beetje familie van de neanderthalers.
Focuspunten
Tongeren, Gallo-Romeins Museum, HW 272.
Een mammoetkies, gevonden in een neanderthalerkamp in Veldwezelt.
Landschap en klimaat in de prehistorie
In de tijd van neanderthalers is het klimaat meestal koud. Zo’n koude periode noemen we een ijstijd. Tussen de ijstijden zijn er periodes waarin het warmer is. In de warmere periodes leven er andere dieren en groeien er andere planten dan in de ijstijden. Het landschap ziet er helemaal anders uit. De neanderthaler moet zich elke keer aanpassen.
De Noordzee staat lager
Tijdens de ijstijden staat het water van de Noordzee veel lager. Daardoor is er geen zee tussen Europa en Groot-Brittannië. In plaats daarvan ligt er een groot dal. In dat dal stromen verschillende rivieren. Daar jagen neanderthalers. Dat weten we omdat er een stuk van een schedel en heel wat voorwerpen gevonden zijn.
Het klimaat en het landschap veranderen
Tijdens de ijstijden groeien er weinig bomen. Er groeien wel hoge grassen en kruiden. Rendieren, wilde paarden, wolharige neushoorns, bizons en mammoeten eten van het gras. De neanderthalers proberen die dieren te volgen. Want voor neanderthalers zijn die dieren het belangrijkste eten.
De laatste ijstijd eindigt ongeveer 12.000 jaar geleden. Vanaf dan wordt het steeds warmer. Er groeien grote dennenbossen. Daar leven wilde runderen, herten en everzwijnen.
Tongeren, Gallo-Romeins Museum.
Reconstructie van een neanderthaler in het Gallo-Romeins Museum in Tongeren.
Vroege voorwerpen
Resten van mensen, van dieren en van hout verdwijnen langzaam. Ze vergaan. Maar steen vergaat niet. Daarom vinden archeologen vooral de stenen voorwerpen van mensen uit de oertijd.
Vuursteen is heel hard. Het is ook gemakkelijk te bewerken. Zo krijg je heel scherpe randen door er stukken af te slaan met een andere steen.
De vuistbijl
Vuistbijlen zijn gemaakt van vuursteen. Ze hebben een druppelvorm. Ze passen precies in je hand. Vuistbijlen hebben een scherpe rand.
De heidelberg-mensen maken en gebruiken vuistbijlen. Bijvoorbeeld om vlees in stukken te snijden. Of om hout te bewerken.
Nieuwe technieken
De mens leert meer technieken om voorwerpen te maken. De voorwerpen worden steeds beter. De neanderthalers maken bijvoorbeeld meer verschillende en lichtere voorwerpen dan de zware vuistbijlen van de heidelberg-mensen.
Archeologen onderzoeken de techniek die mensen gebruiken om een voorwerp te maken. Zo kunnen ze vrij goed schatten hoe oud een voorwerp is.
Ontdek nog meer over dit onderwerp
Het verhaal van Vlaanderen – De Prehistorie
Bron: VRT archief, De Mensen – 1 jan 2023
Het verhaal van Vlaanderen – De Prehistorie
Bron: VRT archief, De Mensen – 1 jan 2023
Overleven – De nieuwe Neanderthaler
Rechten: VRT-archief, Canvas en de Vlaamse Gemeenschap – 26 okt 2003
Het verhaal van Vlaanderen – De Prehistorie
Bron: VRT archief, De Mensen – 1 jan 2023
Journaal
Bron: VRT archief, Max Planck instituut – 3 maa 221
Overleven – De nieuwe Neanderthaler
Bron: VRT-archief, Canvas en de Vlaamse Gemeenschap – 26 okt 2003
Non-fictie
Verdwenen wereld in de Noordzee
Sidestone Press, 2021.
Het halssieraad van de Neanderthaler: op zoek naar de eerste denkers
Wereldbibliotheek, 2004.
Neanderthalers in Europa
Davidsfonds, 2003.
Hoe we mensen werden: een geheel nieuwe kijk op de oorsprong van de mensheid
Spectrum, 2020.
Mijn Europese familie: de laatste 54.000 jaar
Athenaeum-Polak & Van Gennep, 2017.
De langste reis. Op zoek naar het ontstaan van de mens
Davidsfonds, 2012.
Cool! Neanderthalers in het Maasdal
Natuurhistorisch Museum Maastricht, 2014.
Wie vermoordde de neanderthaler?
EPO, 2020.
De eerste stappen: hoe rechtop lopen ons mens maakte
Harper-Collins, 2020.
De eerste mensen in de Lage Landen
Van Gorcum, 2022.
De oudste ronde van Vlaanderen. Een archeologisch parcours
Davidsfonds Uitgeverij, 2011.
Mevrouw Sapiens: de vrouw in de prehistorie
Noordboek, 2022.
Toen wij nog Neanderthalers waren en andere verhalen over de menselijke evolutie
Karakter, 2020.
Ons verste verleden: historisch denken over de prehistorische mens in de oude wereld
Universitaire Pers Leuven, 2020.
Overlevers. Hoe het komt dat wij de enige mensachtige op aarde zijn
Nieuw Amsterdam, 2012.
Fictie
Vuurmeisje
Davidsfonds, 2018. (12+)
De laatste neanderthaler
Cargo, 2017.
Mijn familie: een reis door de tijd
De Eenhoorn, 2009. (3+)
Het lied van de vreemdeling
Leopold, 2020. (12+)
Onder de golven: het verhaal van Doggerland
Fontaine, 2021.
Feun en de vloek van de sjamaan
Manteau, 2005. (en 3 andere delen van de Feun-reeks)
Nikki en de Neanderthalers
Kluitman, 2018. (9+)
Strips
Neanderthaler
Uitgeverij Daedalus, 2015. (driedelige stripreeks)
Nu kijken
‘Van vuursteenknol tot vuistbijl’
Minicollege over Doggerland, de verdwenen wereld in de Noordzee
‘Hoe de Neanderthaler op mysterieuze wijze van de aarde verdween’
uit het wetenschappelijke programma ‘De kennis van nu’ (NTR)