Bandkeramisch aardewerk uit Limburg gebruikt door de eerste boerengemeenschappen die vanuit Oost-Europa immigreerden (8 cm hoog, 9 cm diameter) | Tongeren, Gallo-Romeins Museum, GRM 10785.
De nederzetting van Rosmeer
De eerste landbouwers
De vruchtbare Haspengouwse leemgronden waren een aantrekkingspool voor de eerste landbouwers afkomstig uit Oost-Europa. In het Limburgse Rosmeerdeelgemeente van Bilzen in het zuiden van de provincie Limburg. ontdekten archeologen een van de oudste landbouwersnederzettingen in de Lage Landen.
In de jaren 1950 en 1960 troffen archeologen op de Staberg in Rosmeer de resten aan van zestien rechthoekige houten huizen. De woningen bleken zo’n 7300 jaar oud en maakten deel uit van een uitgestrekt dorp. Het was de woonplaats van de eerste landbouwers die zich in de streek vestigden. Ze migreerden vanuit Oost-Europa naar de vruchtbare leemgronden die zich uitstrekten over het huidige Zuid-Duitsland, Zuidoost-Nederland en Midden-België. Archeologen gaven die boeren de naam Bandkeramiekers. De naam verwijst naar het aardewerk dat ze als eersten produceerden en gebruikten. Dat vaatwerk was namelijk versierd met banden, opgevuld met verschillende motieven.
Tongeren, Gallo-Romeins Museum, BH58.
Een stenen dissel, een soort bijl, gevonden in de Bandkeramische nederzetting van Rosmeer.
De eerste landbouwers
De Bandkeramische boeren uit Oost-Europa introduceerden een nieuwe levenswijze in Noordwest-Europa. In plaats van te jagen, te vissen en voedsel te verzamelen gingen ze gewassen telen, zoals linzen, erwten, lijnzaad en graan. Ze hielden ook schapen, geiten, runderen en varkens. Die omschakeling naar landbouw en veeteelt had zich in het Midden-Oosten al vierduizend jaar eerder voltrokken.
De boerenfamilies leidden niet meer het rondtrekkende bestaan van de jager-verzamelaars. Ze woonden op een vaste plaats in de buurt van hun akkers en dieren. Zowel hun vee als hun voorraden moesten bovendien beschermd worden tegen neerslag en wilde dieren. De lichte en gemakkelijk te verplaatsen constructies die de inheemse jagers tijdens hun migraties als onderdak gebruikten, waren daarvoor niet geschikt. In plaats daarvan bouwden de landbouwers duurzame houten woonhuizen en opslagplaatsen.
De levenswijze van de immigranten had niet meteen een grote impact op de jager-verzamelaars die al eeuwen ter plekke leefden. Wel waren er contacten tussen beide groepen. Dat blijkt uit de Bandkeramische disselsuit steen gemaakt gereedschap voor houtbewerking. die in het gebied van de jager-verzamelaars zijn gevonden. DNA-onderzoek toonde bovendien aan dat er huwelijkspartners werden uitgewisseld. Geleidelijk zette ook de lokale bevolking de eerste stappen naar het voltijdse boerenbestaan.
Focuspunten
Wikimedia Commons, Rudolf Wild.
Reconstructie van een Bandkeramisch huis in opbouw, op ware schaal.
Huizenbouw
Rond 5300 voor het begin van onze tijdrekening bouwden ingeweken Bandkeramische boeren voor het eerst in de West-Europese geschiedenis huizen om permanent in te verblijven. De jager-verzamelaars die al eeuwenlang de regio bevolkten, hadden steeds genoeg gehad aan tijdelijke beschutting van plantaardig materiaal of tenten gemaakt uit dierenhuiden.
Die huizen bestonden uit een woongedeelte en een voorraadkamer om de oogst op te slaan. In het midden bevond zich een haard. De rechthoekige woningen werden opgetrokken uit dicht naast elkaar geplaatste houten palen. Die ondersteunden het dak uit riet of schors. De wanden waren gemaakt uit vlechtwerk dichtgesmeerd met leem. De boeren verzamelden die leem vlak naast hun huizen. Daardoor ontstonden langgerekte kuilen, waarin nadien afval werd gestort.
De boerennederzettingen omvatten verschillende huizen. Dat wijst erop dat er verschillende families samenleefden. Hun huizen hadden altijd dezelfde structuur, maar de grootte kon verschillen. Op de Staberg werden de sporen van niet minder dan zestien huizen aangetroffen. De grootste woning mat 6 bij 25 meter.
Mikko Kriek.
3D reconstructie van een Bandkeramische nederzetting op de Cannerberg bij Maastricht.
Migratie
De Bandkeramische boeren uit Oost-Europa waren op zoek naar vestigingsplaatsen met een vruchtbare bodem. Die vonden ze in de leemgronden in de valleien van de Maas, Jeker, Heeswaterbeekrivieren en beek in het huidige Limburg. en van de bovenloop van de Demer. Hun trek van oost naar west verliep geleidelijk en nam vele generaties in beslag. De kennis om planten (graan, linzen, erwten…) en dieren (schapen, geiten, runderen…) te kweken brachten ze met zich mee.
Waarschijnlijk liepen de lokale jager-verzamelaars en de eerste boeren elkaar die eerste eeuwen maar zelden tegen het lijf. De vruchtbare leemgronden waarop de Bandkeramiekers gewassen teelden, lieten de jagers grotendeels links liggen. Zij verkozen de zandige laagvlaktes met rivieren, waar er meer variatie was aan vis, wild en eetbare planten. Die gebieden waren dan weer weinig geschikt voor landbouw.
De lokale bevolking nam de levenswijze van de boeren maar heel langzaam over. Ook de Bandkeramische cultuur zelf bleef lange tijd onveranderd. De eerste boerennederzettingen leken sterk op elkaar, waar ze ook verschenen: overal werden dezelfde rechthoekige huizen gebouwd, dezelfde gewassen en dieren geteeld en dezelfde soorten voorwerpen gebruikt.
Naarmate de boerengemeenschappen groeiden, namen de contacten toe. De jager-verzamelaars namen gaandeweg voorwerpen, gebruiken en technologische kennis van de boeren over, zoals (de productie van) aardewerk en bepaalde stenen werktuigen. Uiteindelijk zouden zij hun rondtrekkende bestaan helemaal opgeven en ook kiezen voor een leven als landbouwers.
Ontdek nog meer over dit onderwerp
Non fictie
De graangodin
Olympus, 2009
De barbaren: vergeten beschavingen buiten Rome en Hellas
Uitgeverij Omniboek, 2019
Steengoed, die steentijd
Kluitman, 2006. (11+)
De oudste ronde van Vlaanderen. Een archeologisch parcours
Davidsfonds Uitgeverij, 2011
Het leven van boeren die hunebedden bouwden
Van Gorcum, 2021
Ons verste verleden. Historisch denken over de prehistorische mens in de oude wereld
Universitaire Pers Leuven, 2020
Fictie
Schaduw van de leeuw
Leopold, 2018. (10+)
Zomerwoud
The House of Books, 2013. (12+)
Nu kijken
De wereld van Sofie – 13 mei 2023
Archeologe Gabriëlla Kaszas over de nederzetting van Rosmeer.
De ArcheoToog
De neolitische revolutie: over de zin en onzin van landbouw
