Luchtfoto van Heist-op-den-Berg. Op het panorama is de lintbebouwing zichtbaar, 1958 | Kempenserfgoed.be, collectie fotograaf Gaston Van den Broeck, foto GAH008000001.
Lintbebouwing
Ruimtelijke ordening in Vlaanderen
Steenwegen die zich van dorpskern naar dorpskern slingeren, aan weerszijden afgezoomd met villaatjes, handelszaken, hier en daar een weide en vooral veel ‘koterij’: dat uitzicht typeert al decennia het dichtbevolkte Vlaanderen.
Bijna een kwart van alle Vlaamse woningen, maar ook tal van baanwinkels, staan langs invalswegen tussen gemeenten. Bij elkaar opgeteld vormen die wegen een snoer van 13.177 kilometer – dat is meer dan de afstand van Brussel tot Singapore. Door die lintbebouwing gaat de ene woonkern haast ongemerkt over in de andere.
Landkaarten uit de 18e eeuw tonen al sporen van lintbebouwing in de Zuidelijke Nederlanden. Het vlakke landschap leende zich goed voor woning- en wegenbouw. Maar het echte fenomeen dateert vooral van na de Tweede Wereldoorlog. De overheid liet burgers en bedrijven toen veel vrijheid om te bouwen waar ze wilden. Door de komst van de auto moest de werkende Vlaming niet langer dicht bij een centrum leven. Het landelijke Vlaanderen werd verkaveld tot één grote woonzone.
Leuven, KADOC-KU Leuven. kfa015338.
Minister van Volksgezondheid en van het Gezin Alfred De Taeye (1905-1958) in Waregem bij een eerstesteenlegging van de honderdduizendste goedkope woning in 1954.
Ruimtelijke ordening in Vlaanderen
De versnippering van de open ruimte heeft vroege wortels, maar in de late 19e eeuw werd er bewust op ingezet. Bestuurders wilden vermijden dat te veel arbeiders in de steden gingen wonen, uit vrees voor sociale onrust. Ze bevorderden daarom de pendelarbeid en moedigden individuele huiseigendom aan.
De woningnood van vlak na de Tweede Wereldoorlog werkte de lintbebouwing en versnippering van Vlaanderen nog veel sterker in de hand. De overheid wilde toen iedereen van een goede woning voorzien. Dat was een belangrijk onderdeel van de nieuwe verzorgingsstaat. De christendemocratische partij drong aan op een eigen huis voor elk gezin, het liefst buiten de stad. Een wet uit 1948, genoemd naar initiatiefnemer Alfred De Taeye, zorgde voor bouwpremies en goedkope leningen.
De eengezinswoningen schoten als paddenstoelen uit de grond. Ruimtelijke planning was er nog niet. Pas in 1962 werd de eerste wet op de ruimtelijke ordening gestemd en nog later kwamen er gewestplannen die zones voor wonen, landbouw en industrie afbakenden. Steden en gemeenten weigerden echter zelden een bouwvergunning en verwelkomden verkavelingen. Vanaf de jaren 1990 verhuisden bovendien tal van winkels naar de invalswegen. Milieu en mobiliteit waren de grote slachtoffers van die evolutie. Vooral de files namen sterk toe. In 2022 waren ze op elke werkdag gemiddeld 679 kilometer lang.
Focuspunten
Lier, Stadsarchief, SLI001020698.
De tuinwijk Zuid-Australië in Lier, gebouwd in 1920. De wijk werd vrijwel volledig vernield door Duitse bombardementen tijdens de Tweede Wereldoorlog.
De tuinwijken, samen in het groen
Lintbebouwing en versnippering waren niet onvermijdelijk. In het verleden werd ook met een alternatieve, meer planmatige aanpak geëxperimenteerd. Tussen de wereldoorlogen werden vooral in Vlaanderen en Brussel bijvoorbeeld zogenaamde ‘tuinwijken’ aangelegd. Die tuinwijken waren buurten met comfortabele gezinswoningen in dezelfde stijl, omgeven door gemeenschappelijke groene ruimte. Het concept kwam uit Groot-Brittannië. Als nieuwe ‘dorpjes’ aan de stadsrand boden de tuinwijken een gezond en betaalbaar alternatief voor de overbevolkte en ongezonde arbeiderswijken in het centrum.
De populariteit van de tuinwijk was een gevolg van de verwoestingen van de Eerste Wereldoorlog. Vooral in West-Vlaanderen waren dorpen en steden met de grond gelijk gemaakt, duizenden gezinnen waren dakloos. Er moesten dringend nieuwe woningen worden gebouwd. De stedenbouwkundige Raphaël Verwilghen was een van de belangrijkste promotoren van de tuinwijk. Moderne tuinwijken zoals Batavia in Roeselare en Ons Dorp in Menen werden de visitekaartjes van de wederopbouw. Vaak waren ze opgetrokken door een van de vele sociale huisvestingsmaatschappijen die in deze jaren ontstonden.
In de Limburgse mijngemeenten bleven de tuinwijken nog lange tijd in trek als arbeidershuisvesting. Bovendien werd in 1935 de Nationale Maatschappij voor de Kleine Landeigendom opgericht, die wijken met sociale woningen bouwde en verkocht. Op die manier propageerde ze ook de tuinwijkgedachte in Vlaanderen. Dat gebeurde weliswaar vooral op planmatig en architecturaal vlak. Het gemeenschapsideaal waarop de eerste naoorlogse tuinwijken gestoeld waren, ging al snel verloren.
Brussel, Vlaams Agentschap Onroerend Erfgoed.
Een van de kleurrijke woonblokken van Renaat Braem (1910-2001) op het Kiel in Antwerpen, 2007.
De blokken van Braem: sociaal wonen
Ook na de Tweede Wereldoorlog werd in Vlaanderen geëxperimenteerd met nieuwe woonzones. In de jaren 1950 veranderde het Antwerpse Kiel van uitzicht. De wijk kreeg er achthonderd sociale huurappartementen bij, verdeeld over negen betonnen woonblokken. De constructies van architect Renaat Braem moesten een gemeenschapsgevoel stimuleren bij de bewoners. Ze waren kleurrijk, luchtig en vol licht. De woontorens steunden op grote pilaren, zodat je er onderdoor kon lopen. De aarde is van iedereen, was de achterliggende gedachte.
Braem kon de nieuwe wijk ontwerpen dankzij de Antwerpse burgemeester Lode Craeybeckx, die sterk inzette op sociale woningen en op hoogbouw. Braem en Craeybeckx brachten zo de woonvisie van vele Belgische socialisten in de praktijk. Om de naoorlogse woningnood op te lossen, moest de overheid zelf betaalbare sociale huurwoningen bouwen in en rond de steden.
Braem liet zich inspireren door zijn oude stagementor en pionier van de moderne architectuur, de Frans-Zwitserse architect Le Corbusier. De Kielse ‘blokken’ van Braem stonden wereldwijd bekend als voorbeelden van moderne stedenbouw. De architect bouwde later nog meer sociale woonwijken, zoals de torens van het Sint-Maartensdal in Leuven. Toch bleven zulke grote sociale woonprojecten beperkt in Vlaanderen. Een eigen woning kopen of naar eigen smaak (ver)bouwen bleef de droom van de meeste mensen. Daarom zegt men van Vlamingen vaak dat ze ‘een baksteen in de maag’ hebben.
Ontdek nog meer over dit onderwerp
Terzake Renaat Braem
Bron: VRT archief – 1 okt 2010
Terzake
Bron: VRT archief, KADOC – 1 sept 2016
Journaal
Bron: VRT archief – 12 nov 2018
De Jaren 60 – Bouwwoede
Bron: VRT archief – 15 mei 1988
Non-fictie
Wonen in Welvaart. Woningbouw en wooncultuur in Vlaanderen, 1948-1973.
Vlaams Architectuurinstituut, 2006.
Het lelijkste land ter wereld
Davidsfonds 1968.
Het schoonste land ter wereld
Kritak, 1987.
Ugly Belgian Houses. Don’t try this at home
Borgerhoff & Lamberigts, 2015.
More Ugly Belgian Houses. Don’t try this at home
Borgerhoff & Lamberigts, 2021.
De golden Sixties: hoe het dagelijks leven in België veranderde tussen 1958-1973
Manteau, 2022.
Hoe zouden we graag wonen? Woonvertogen in Vlaanderen tijdens de jaren zestig en zeventig
Universitaire Pers Leuven, 2012.
Met voorbedachten rade. De sluipmoord op de open ruimte
Kritak, 2022.
Het Vlaamse platteland in de fifties
Davidsfonds Uitgeverij, 2012.
Wonen in Welvaart. Woningbouw en wooncultuur in Vlaanderen, 1948-1973
VAi, 2006.
Onder de kerktoren. Waarom Vlaamse dorpen toekomst hebben
Davidsfonds Uitgeverij, 2021.
Fictie
De voorstad groeit
Manteau, 1943.
Suske en Wiske, De Beestige Brug (nr. 343)
De Standaard, 2015.