Aanhef van het Sociaal Pact, 1944 | Brussel, Algemeen Rijksarchief, archief VBO 1394.
Het Sociaal Pact
De sociale zekerheid en de verzorgingsstaat
Op 20 april 1944, in volle oorlog, ondertekenden een aantal vakbondsleiders en werkgevers het ‘Voorontwerp van sociale solidariteit’. De voorstellen in dat document, beter gekend als het Sociaal Pact, veranderden de samenleving ingrijpend.
Voor 1940 genoten werknemers een beperkte sociale bescherming. Vakbonden en werkgeversorganisaties raakten het niet eens over de uitbreiding daarvan. Maar de dwangmaatregelen van de nazibezetter en de radicalisering van de arbeidersbeweging tijdens de oorlog deden hen naar elkaar toegroeien.
In 1941 begonnen enkele werkgevers en kopstukken van de vakbonden te onderhandelen. Het resultaat was het Sociaal Pact. Daarin gingen ze akkoord om na de oorlog een permanent overlegsysteem tussen vakbonden en werkgeversorganisaties op te zetten én een sterke sociale zekerheid uit te bouwen.
Na de bevrijding liet de socialistische minister van Arbeid en Sociale Voorzorg Achille Van Acker er geen gras over groeien. Op basis van het bereikte akkoord maakte hij in december 1944 een besluitwet die de sociale zekerheid invoerde. In de decennia erna kreeg het Sociaal Pact een haast mythische status, als fundament van de verzorgingsstaatook welvaartstaat genoemd, naar het Engelse welfare: bijstand. .
Gent, Amsab-ISG, fo003470.
Arbeidsters blokkeren de fabriekspoort van de naaigarenfabriek Filature et Filteries Réunies in Aalst tijdens de algemene staking van 1936. Door de wekenlange werkstaking dwongen werknemers onder meer één week betaalde vakantie af.
De sociale zekerheid en de verzorgingsstaat
Op het einde van de 19e eeuw ontstonden dankzij de strijd van de arbeidersbeweging de eerste vormen van sociale bescherming. Werkloosheidskassen, ziekenfondsen en pensioenkassen moesten werknemers verzekeren tegen werkloosheid, ziekte en ouderdom. Het waren meestal vrijwillige verzekeringen en de werkgevers droegen er zelden aan bij. De initiatieven kregen vaak wel steun van de lokale of nationale overheid.
Tijdens de economische crisis van de jaren 1930 was de werkloosheid massaal. In het Westen groeide bij velen het geloof dat er een sterkere sociale bescherming nodig was. In België was het Sociaal Pact van 1944 de springplank om die te realiseren. Meteen na de oorlog kwam er een voor (bijna) alle werknemers verplichte verzekering tegen ziekte, invaliditeit en werkloosheid, samen met systemen voor pensioenen en kinderbijslag. Zowel werknemers als werkgevers betaalden hiervoor bijdragen. De overheid controleerde en subsidieerde het systeem. Vakbonden, ziekenfondsen en kinderbijslagkassen zorgden voor de uitbetalingen.
De sociale zekerheid was niet perfect. Zelfstandigen en sommige werknemers kregen eerst geen toegang. Ook jongeren en vrouwen vielen vaak buiten de boot. Het systeem ging voornamelijk uit van voltijds werkende, volwassen, mannelijke kostwinners. Toch vormde de sociale zekerheid de basis van de naoorlogse verzorgingsstaat.
Focuspunten
Leuven, KADOC-KU Leuven.
Interprofessionele akkoorden zorgden vanaf 1960 voor nieuwe sociale voordelen. Rerum Novarumoptocht van de christelijke arbeidersbeweging in Antwerpen, 1962.
Vakbonden en werkgevers worden sociale partners
Al voor de Tweede Wereldoorlog stonden arbeiders en bedienden niet meer machteloos tegenover hun werkgevers. Dankzij hun grote aanhang en succesvolle stakingen hadden de socialistische en christelijke vakbonden erkenning verworven als vertegenwoordigers van de werknemers. Vanaf 1919 ontstonden er bijvoorbeeld in een aantal economische sectoren paritaire gelijk in aantal. comités, waarin vakbonden en werkgevers onderhandelden over lonen en werkomstandigheden.
Maar behalve in een aantal grote bedrijven hadden de vakbonden weinig te zeggen. ‘Klassenstrijd’ bleef daarom belangrijker dan overleg. Betere sociale voorwaarden dwongen werknemers af met actie. De wekenlange algemene werkstaking van 1936 zorgde bijvoorbeeld voor de eerste wettelijk verplichte betaalde vakantie van zes dagen per jaar.
Het Sociaal Pact luidde verandering in. Overleg op gelijke voet tussen werknemers en werkgevers moest de norm worden. Nieuwe wetten legden dat principe vast in officiële overlegorganen, van de nationale Centrale Raad voor het Bedrijfsleven, over de paritaire comités per bedrijfssector, tot ondernemingsraden in grotere bedrijven. Stakingen waren nog altijd niet uitgesloten, maar de verwachting was dat samenwerking belangrijker zou worden dan strijd.
Dat het overlegsysteem de volgende decennia goed werkte, had veel te maken met de naoorlogse economische groei en de stijging van de arbeidsproductiviteit. Het aantal sociale conflicten verminderde. Vakbonden en werkgevers sloten vanaf 1960 interprofessionele akkoorden af, waarin voor alle werknemers in de privésector een basisplatform van sociale voordelen werd afgesproken.
Gent, Amsab-ISG, fo023944, Dieter Telemans/rechten SOFAM België.
De Vlaamse sociale partners (vakbonden en werkgevers) in overleg met de Vlaamse regering, 1998.
Actuele uitdagingen voor de verzorgingsstaat
Tot op vandaag bepalen de sociale zekerheid en het sociaal overleg in belangrijke mate de samenleving. Maar beide kennen ook grote uitdagingen.
Vanaf de jaren 1970 bemoeilijkten economische crisissen de financiering van de sociale zekerheid. Hoge werkloosheidcijfers zorgden voor minder inkomsten en meer uitgaven. Werkgevers werden minder happig om bij te dragen aan een systeem met een van de hoogste loonkosten van Europa. Voor hen werd internationale competitiviteit belangrijker dan productiviteit. Sommige werkgevers stelden ook het sociaal overleg in vraag: ze geloofden niet meer in grote akkoorden tussen vakbonden en werkgeversorganisaties.
Bovendien veranderde de maatschappij zelf. Na de Tweede Wereldoorlog was er door een babyboom geen gebrek aan werkkrachten en was ‘volledige tewerkstelling’ een beleidsdoel. Maar in de 21e eeuw gingen de babyboomersde twee decennia na het einde van Tweede Wereldoorlog kenden een hoog geboortecijfer, vandaar babyboom. op pensioen en waren er minder jongeren om hun plaats in te nemen. Daardoor stegen de pensioenuitgaven, terwijl de bijdragen van nieuwe werknemers daalden.
En dan is er het besef dat de mensen die de sociale zekerheid het meest nodig hebben, er vaak minder voordeel bij hebben dan wie sociaal en financieel al sterk staat. Die laatste groep vindt immers sneller de weg naar allerlei uitkeringen en voordelen. Nieuwe vormen van flexibele arbeid geven ook minder toegang tot de sociale zekerheid. De armoedeproblematiek blijkt niet gemakkelijk op te lossen.
Ontdek nog meer over dit onderwerp
Panorama
Bron: VRT archief, KADOC,Smalfilmstudio, Archief Emiel Hendriks – 12 mei 1983
Histories – Achiel Van Acker , Journaal
Bron: VRT archief, AMSAB – 26 jan 1999
Non-fictie
Wat zoudt gij zonder ‘t werkvolk zijn? De geschiedenis van de Belgische arbeidersbeweging 1830-2015
Van Halewyck, 2015.
De schaduw van het interbellum België, 1918-1939
Lannoo, 2017.
De christelijke arbeidersbeweging in België
2 dln., UPL, 1991.
Het Sociaal Pact van 1944. Oorsprong, betekenis en gevolgen
VUBPress 1995.
Het Sociaal Pact van 20 april 1944: kanttekeningen bij een politieke tekst
Brood & Rozen, 2015, 4, p.26-49.
Sociaal-economisch overleg in België sedert 1918
VUBPress, 1995.
Een geschiedenis van het sociaaleconomisch overleg in Vlaanderen (1945-2010). 25 Jaar SERV
Academia Press, 2010.
Wij zijn de AC: 100 jaar Algemene Centrale ABVV, 200 jaar syndicale geschiedenis
AMSAB, 2008.
De beginjaren van de sociale zekerheid in België, 1944-1963
VUB Press, 2014.
In naam van de sociale vooruitgang: de rol van de overheid in het sociaal overleg in België (1944-1981)
Acco, 2007.
Fictie
Groenten uit Balen
De Bezige Bij, 1972.
Het koekoeksjong
Kritak, 1995.
Moeder, waarom leven wij?
Houtekiet, 1999.
