Le plat pays.

Jacques Brel brengt zaal L’Olympia (Parijs) in vervoering | Belga Image, 50307080.

Grenzen, taal & grondgebied
Lees dit artikel in:
Wanneer je de voorleesfunctie activeert, krijg je per paragraaf een balkje te zien waarmee je dat stukje tekst kan laten voorlezen.
1962
Lees voor

Le plat pays van Jacques Brel

Franstalige cultuur in Vlaanderen

In 1962 bezong Jacques Brel de Noordzee, de Schelde en de natte, grijze luchten in Le plat pays. Het lied blijft een van de mooiste odes aan het Vlaamse landschap. Met de Vlamingen zelf onderhield de Brusselse chansonnier een complexe verhouding.

Lees voor

Sam Cooke, Marlene Dietrich, Frank Sinatra, David Bowie, Nina Simone: Jacques Brel werd gecoverd door de groten der aarde, en dichter bij huis ook door Liesbeth List en Will Ferdy. In Vlaanderen veroverde de Franstalige zanger met West-Vlaamse roots de harten met Le plat pays en Marieke. Die liedjes over zijn liefde voor ‘Vlaanderenland’ bracht hij ook in het Nederlands uit. In andere nummers durfde Brel de brave, katholieke Vlamingen bespotten. Les Flamandes (1959), La La La (1967) en Les F[lamingants] (1977), met kritiek op Vlaams-nationalisten, vielen slecht. In Vlaanderen, waar het Frans lang chiquer klonk dan het Nederlands, lag Brels satire gevoelig. Voor sommigen bleef hij een ‘franskiljon’ – een scheldwoord voor verfranste Vlaming.

Theo Van Rysselberghe.

Gent, Museum voor Schone Kunsten.

Théo van Rysselberghe, De lezing door Emile Verhaeren, 1903. Emile Verhaeren is gekleed in het rood. Ook Maurice Maeterlinck bevindt zich onder het gezelschap (uiterst rechts).

Lees voor

Franstalige cultuur in Vlaanderen

Jacques Brel noemde zichzelf ‘un Flamand qui parle français’. Zo eiste hij een plek op in een lange traditie van Franstalige kunstenaars die een Vlaamse identiteit omarmden.

In de 19e eeuw was het Frans niet alleen in het zuiden van België, maar ook in de hogere kringen in Vlaanderen de omgangstaal. Zelfs nadat de Vlaamse beweging haar eerste successen boekte, bleef de burgerij doorgaans kiezen voor het Frans.

Franstalige auteurs grepen, zoals Brel, in hun werk vaak terug naar het Vlaamse landschap waarin zij waren opgegroeid. Ze vonden ook inspiratie in het middeleeuwse verleden, in de folklore of in de schilderkunst van de Nederlanden. Vaak was Vlaanderen daarbij eerder een poëtisch gegeven dan een historische of politieke realiteit. Rond de eeuwwisseling bereikte de Franse letterkunde in Vlaanderen een hoogtepunt. De in Gent geboren Maurice Maeterlinck kreeg in 1911 de Nobelprijs voor de Literatuur. Hij werd vooral om zijn theater geprezen. De dichter Emile Verhaeren werd internationaal minstens even hoog aangeslagen.

De scheiding tussen de Franstalige en Nederlandstalige cultuur was lang niet strikt. De Franstalige Antwerpenaar Georges Eekhoud schreef bijvoorbeeld de eerste biografie van Hendrik Conscience. Zulke contacten verminderden in de eerste decennia van de 20e eeuw met de vernederlandsing van Vlaanderen. Toen Jacques Brel na de Tweede Wereldoorlog zijn grootste successen beleefde, was een Flamand qui parle français niet meer zo vanzelfsprekend als in de 19e eeuw.

Focuspunten

Frontispice Uilenspiegel.

Wikimedia Commons.

Frontispice van de tweede druk van Charles De Costers Ulenspiegel, 1869.

Lees voor

Tijl Uilenspiegel

Tijl Uilenspiegel mag dan wel, samen met de vos Reynaert, dé Vlaamse folkloristische figuur bij uitstek zijn, hij verscheen rond 1500 voor het eerst in Duitse volksvertellingen. Door vertalingen raakten de avonturen van deze vrolijke schelm ook in de Zuidelijke Nederlanden geliefd.

De bekendste versie van de ‘legende’ is ongetwijfeld die van Charles De Coster: een Franstalige Belg met een Vlaamse vader en een Waalse moeder, die studeerde en werkte in Brussel. De Coster had al in 1858 enkele Légendes flamandes te boek gesteld. In 1867 verscheen zijn Uilenspiegel-boek. Daarin plaatste hij Uilenspiegel in de periode van de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648). Nadat zijn vader onder Spaans gezag is terechtgesteld, kiest Tijl partij voor de geuzen. Samen met zijn kompaan Lamme Goedzak en zijn geliefde Nele neemt hij het op tegen Filips II van Spanje.

Voor De Coster had de figuur van Tijl tegelijk een Vlaams, een Belgisch-nationaal én een antiklerikaal karakter. Maar de titelheld van zijn roman bleek zich nadien goed te lenen voor alternatieve interpretaties. Zo vertegenwoordigde het personage in latere versies ook reactionaire, katholieke en zelfs anti-Belgische en Vlaams-nationalistische opvattingen.

Grafmonument Verhaeren

Brussel, Vlaams Agentschap Onroerend Erfgoed, Oswald Pauwels, 1995.

Grafmonument Emile Verhaeren in Sint-Amands.

 

Lees voor

Emile Verhaerens Toute la Flandre

Jacques Brel was niet de eerste om Le plat pays te bezingen. Rond de eeuwwisseling had Emile Verhaeren, afkomstig van het Scheldedorp Sint-Amands, zijn liefde voor het land aan de Noordzee in Franse verzen gegoten.

Vlaanderen stond centraal in Verhaerens oeuvre, al in zijn eerste dichtbundel Les Flamandes (1883). Als kunstcriticus was hij gefascineerd door de Vlaamse Primitieven zoals Jan van Eyck, door Bruegel en de barok van Rubens. Ook zijn taal verraadde zijn herkomst: Verhaerens Frans was sterk getekend door Germaanse ritmiek en Vlaamse beeldtaal, al was hij opgegroeid in een verfranst milieu.

In de jaren voor de Eerste Wereldoorlog publiceerde Verhaeren vijf bundels die samen een veelzijdige hommage aan zijn Vlaanderen vormden: Toute la Flandre. Daarin bracht hij behalve aan zijn geboortedorp ook hulde aan de vissers op zee, de boeren in de polders en het stille leven in de kleine steden. Het leverde hem de status op van poète national. Verhaeren werd ook door zijn Nederlandstalige collega’s op handen gedragen, al betreurde onder meer August Vermeylen wel eens dat hij in het Frans had geschreven.

Vanaf 1898 woonde Verhaeren in Parijs. Hij bleef in zijn werken terugkomen op Vlaanderen. Hij zag daarin geen enkele tegenstelling met zijn oproep voor een brede Europese cultuur. Door zijn beroemdheid plaatste de in het Frans schrijvende Verhaeren Vlaanderen op de literaire kaart van Europa.

Bruges-la-Morte
Wikimedia Commons.

De in Gent opgegroeide Franstalige auteur Georges Rodenbach (1855-1898) wakkerde met de mysterieuze roman Bruges-la-Morte (1892) het toerisme in Brugge aan. In zijn boek is de stad de protagonist. Het verhaal werd veelvuldig vertaald en ook tweemaal verfilmd (in 1976 door de Amerikaanse regisseur Ronald Chase, in 1981 door Roland Verhavert onder de titel Brugge, die stille).

Huysmans Tyl Reinaert.
C. Huysmans, Vier kerels. Reinaert en Ulenspiegel. De demon en de duivel, Antwerpen: Standaard Boekhandel, 1966, p. 89.

Geen enkele Vlaamse politicus heeft zich meer met Tijl Uilenspiegel geïdentificeerd dan de socialist Camille Huysmans (1871-1968). Op deze houtsnede uit 1936 beeldde de Antwerpse kunstenaar Joris Minne (1897-1988) Huysmans af in het gezelschap van Uilenspiegel en Reynaert de vos – een andere held van hem met tegendraadse trekjes.

Marieke.
Wikimedia Commons.

Er is in Vlaanderen slechts één plek in de openbare ruimte waar Jacques Brel wordt geëerd: het standbeeldje van zijn ‘Marieke’ aan de Coupure in Brugge. Dat kwam er in 1988 op initiatief van schrijver, journalist en Brel-fan Johan Anthierens (1937-2000). In Brussel staat er sinds 2017 een standbeeld van Brel zelf.

Les villes tentaculaires.
Brussel, Archives et Musée de la Littérature.

Emile Verhaerens dichtbundel Les villes tentaculaires (1895). Kaft en vignetten zijn van zijn vriend Théo van Rysselberghe (1862-1926), een prachtig staaltje van moderne typografie.

Maurice Maeterlinck.
Gent, Museum Arnold Vander Haegen.

Edward Steichen, portret van Maurice Maeterlinck, 1906.

Nicola Perscheid, Henry Van de Velde, 1904. De Franstalige Antwerpenaar Van de Velde (1863-1951), die als art-nouveauarchitect faam genoot in binnen-en buitenland, ontwierp onder meer de Boekentoren in Gent.
Wikimedia Commons.

Nicola Perscheid, Henry Van de Velde, 1904. De Franstalige Antwerpenaar Van de Velde (1863-1951), die als art-nouveauarchitect faam genoot in binnen-en buitenland, ontwierp onder meer de Boekentoren in Gent.

In Une enfance gantoise (1976) schreef de Suzanne Lilar (1901-1992) over haar kindertijd in het milieu van de Gentse (Franstalige) bourgeoisie.
Antwerpen, Collectie Stad Antwerpen, Letterenhuis, tg:lhph:36762.

In Une enfance gantoise (1976) schreef de Suzanne Lilar (1901-1992) over haar kindertijd in het milieu van de Gentse (Franstalige) bourgeoisie.

Ontdek nog meer over dit onderwerp

Emile Verhaeren
Journaal

Bron: VRT archief – 28 maa 2016

Il pleut
Lichtjes van de Schelde

Bron: VRT archief – 20 maa 1960

Mijn vlakke land
Tienerklanken – Jacques Brel

Bron: VRT archief – 4 feb 1963

Uylenspiegel
Journaal

Bron: VRT archief – 6 feb 1999

Non-fictie


Anthierens Johan
Jacques Brel: de passie en de pijn

Olympus, 2003. 

Beyen Marnix
Held voor alle werk. De vele gedaanten van Tijl Uilenspiegel

Houtekiet, 1998. 

Cuijpers Peter
Van Reynaert de Vos tot Tijl Uilenspiegel: op zoek naar een canon van volksboeken 1600-1900

Walburg, 2014. 

Janssens Jozef
Uilenspiegel. De wereld op zijn kop

Davidsfonds, 1999. 

Nachtergaele Vic
De Fransschrijvende Vlamingen als cultuurdesem
  1. Tijdschrift over de geschiedenis van de Vlaamse beweging, 1996, p. 111-126. 
Rau Daan
Schurk of schelm? Uilenspiegel 500 jaar actueel

Openbaar Kunstbezit in Vlaanderen, 49 (2011), nr. 4, p. 20-24. 

Seghers René
Jacques Brel: de definitieve biografie

Houtekiet, 2012. 

Todd Olivier
Jacques Brel: een leven

Horizon, 2018. 

Fictie


Brel Jacques
Ne me quitte pas. Laat me niet alleen

Nijgh en Van Ditmar, 2004. (selectie Brel-teksten) 

Claus Hugo
Uilenspiegel

De Bezige Bij, 1965. 

De Coster Charles
De legende van Uilenspiegel

Davidsfonds, 2017. 

De Rop Edward
Jerom. De wraak van Tijl (nr. 29)

Standaard Uitgeverij, 1988. 

Geerts Paul
Suske en Wiske. De Krimson-crisis (nr. 215)

Standaard Uitgeverij, 1988.  

Kehlman Daniel
Tijl: roman

Querido’s Uitgeverij, 2017. 

Petermeijer Hans & De Wit Juliëtte
Dansen op een koord

Zwijsen, 2007. (6+) 

Petermeijer Hans
Tijl Uilenspiegel

Zwijsen, 2001. (9+) 

Van Altena Ernst & Zwerger Lisbeth
Tijl Uilenspiegel

De Vier Windstreken, 2000. (6+) 

Van Daele Henri
Tijl Uilenspiegel

Averbode, 2000. (12+) 

Van Den Broek Walter
Tijl Uilenspiegel

Uitgeverij Vrijdag, 2022. 

Vandersteen Willy
De Geuzen

Standaard Uitgeverij, 1985-1990. (stripreeks). 

Vandersteen Willy
Tijl Uilenspiegel 1. De opstand der Geuzen

Standaard Uitgeverij, 1955. 

Vandersteen Willy
Tijl Uilenspiegel 2, Fort-Oranje

Standaard Uitgeverij, 1954. 

Nu kijken


Jacques Brel zingt ‘Mijn vlakke land’

1966

Jacques Brel zingt, ‘Marieke’
Jacques Brel zingt ‘Laat me niet alleen’
Documentaire
Jacques Brel Don Quichotte

(1968)

Interview met Jacques Brel
Adriaan Van den Hoof over zijn favoriete kinderplaat Tijl Uilenspiegel

(vanaf 16:30) 

Meer kijk/luister materiaal


Documentaire
J’aime les Belges

(2008)  

Film
Tijl Uilenspiegel. De legendarische deugniet

(2003)

Audioboek