Jacques Brel brengt zaal L’Olympia (Parijs) in vervoering | Belga Image, 50307080.
Le plat pays van Jacques Brel
Franstalige cultuur in Vlaanderen
In 1962 bezong Jacques Brel de Noordzee, de Schelde en de natte, grijze luchten in Le plat pays. Het lied blijft een van de mooiste odes aan het Vlaamse landschap. Met de Vlamingen zelf onderhield de Brusselse chansonnier een complexe verhouding.
Sam Cooke, Marlene Dietrich, Frank Sinatra, David Bowie, Nina Simone: Jacques Brel werd gecoverd door de groten der aarde, en dichter bij huis ook door Liesbeth List en Will Ferdy. In Vlaanderen veroverde de Franstalige zanger met West-Vlaamse roots de harten met Le plat pays en Marieke. Die liedjes over zijn liefde voor ‘Vlaanderenland’ bracht hij ook in het Nederlands uit. In andere nummers durfde Brel de brave, katholieke Vlamingen bespotten. Les Flamandes (1959), La La La (1967) en Les F[lamingants] (1977), met kritiek op Vlaams-nationalisten, vielen slecht. In Vlaanderen, waar het Frans lang chiquer klonk dan het Nederlands, lag Brels satire gevoelig. Voor sommigen bleef hij een ‘franskiljon’ – een scheldwoord voor verfranste Vlaming.
Gent, Museum voor Schone Kunsten.
Théo van Rysselberghe, De lezing door Emile Verhaeren, 1903. Emile Verhaeren is gekleed in het rood. Ook Maurice Maeterlinck bevindt zich onder het gezelschap (uiterst rechts).
Franstalige cultuur in Vlaanderen
Jacques Brel noemde zichzelf ‘un Flamand qui parle français’. Zo eiste hij een plek op in een lange traditie van Franstalige kunstenaars die een Vlaamse identiteit omarmden.
In de 19e eeuw was het Frans niet alleen in het zuiden van België, maar ook in de hogere kringen in Vlaanderen de omgangstaal. Zelfs nadat de Vlaamse beweging haar eerste successen boekte, bleef de burgerij doorgaans kiezen voor het Frans.
Franstalige auteurs grepen, zoals Brel, in hun werk vaak terug naar het Vlaamse landschap waarin zij waren opgegroeid. Ze vonden ook inspiratie in het middeleeuwse verleden, in de folklore of in de schilderkunst van de Nederlanden. Vaak was Vlaanderen daarbij eerder een poëtisch gegeven dan een historische of politieke realiteit. Rond de eeuwwisseling bereikte de Franse letterkunde in Vlaanderen een hoogtepunt. De in Gent geboren Maurice Maeterlinck kreeg in 1911 de Nobelprijs voor de Literatuur. Hij werd vooral om zijn theater geprezen. De dichter Emile Verhaeren werd internationaal minstens even hoog aangeslagen.
De scheiding tussen de Franstalige en Nederlandstalige cultuur was lang niet strikt. De Franstalige Antwerpenaar Georges Eekhoud schreef bijvoorbeeld de eerste biografie van Hendrik Conscience. Zulke contacten verminderden in de eerste decennia van de 20e eeuw met de vernederlandsing van Vlaanderen. Toen Jacques Brel na de Tweede Wereldoorlog zijn grootste successen beleefde, was een Flamand qui parle français niet meer zo vanzelfsprekend als in de 19e eeuw.
Focuspunten
Wikimedia Commons.
Frontispice van de tweede druk van Charles De Costers Ulenspiegel, 1869.
Tijl Uilenspiegel
Tijl Uilenspiegel mag dan wel, samen met de vos Reynaert, dé Vlaamse folkloristische figuur bij uitstek zijn, hij verscheen rond 1500 voor het eerst in Duitse volksvertellingen. Door vertalingen raakten de avonturen van deze vrolijke schelm ook in de Zuidelijke Nederlanden geliefd.
De bekendste versie van de ‘legende’ is ongetwijfeld die van Charles De Coster: een Franstalige Belg met een Vlaamse vader en een Waalse moeder, die studeerde en werkte in Brussel. De Coster had al in 1858 enkele Légendes flamandes te boek gesteld. In 1867 verscheen zijn Uilenspiegel-boek. Daarin plaatste hij Uilenspiegel in de periode van de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648). Nadat zijn vader onder Spaans gezag is terechtgesteld, kiest Tijl partij voor de geuzen. Samen met zijn kompaan Lamme Goedzak en zijn geliefde Nele neemt hij het op tegen Filips II van Spanje.
Voor De Coster had de figuur van Tijl tegelijk een Vlaams, een Belgisch-nationaal én een antiklerikaal karakter. Maar de titelheld van zijn roman bleek zich nadien goed te lenen voor alternatieve interpretaties. Zo vertegenwoordigde het personage in latere versies ook reactionaire, katholieke en zelfs anti-Belgische en Vlaams-nationalistische opvattingen.
Brussel, Vlaams Agentschap Onroerend Erfgoed, Oswald Pauwels, 1995
Grafmonument Emile Verhaeren in Sint-Amands.
Emile Verhaerens Toute la Flandre
Jacques Brel was niet de eerste om Le plat pays te bezingen. Rond de eeuwwisseling had Emile Verhaeren, afkomstig van het Scheldedorp Sint-Amands, zijn liefde voor het land aan de Noordzee in Franse verzen gegoten.
Vlaanderen stond centraal in Verhaerens oeuvre, al in zijn eerste dichtbundel Les Flamandes (1883). Als kunstcriticus was hij gefascineerd door de Vlaamse Primitieven zoals Jan van Eyck, door Bruegel en de barok van Rubens. Ook zijn taal verraadde zijn herkomst: Verhaerens Frans was sterk getekend door Germaanse ritmiek en Vlaamse beeldtaal, al was hij opgegroeid in een verfranst milieu.
In de jaren voor de Eerste Wereldoorlog publiceerde Verhaeren vijf bundels die samen een veelzijdige hommage aan zijn Vlaanderen vormden: Toute la Flandre. Daarin bracht hij behalve aan zijn geboortedorp ook hulde aan de vissers op zee, de boeren in de polders en het stille leven in de kleine steden. Het leverde hem de status op van poète national. Verhaeren werd ook door zijn Nederlandstalige collega’s op handen gedragen, al betreurde onder meer August Vermeylen wel eens dat hij in het Frans had geschreven.
Vanaf 1898 woonde Verhaeren in Parijs. Hij bleef in zijn werken terugkomen op Vlaanderen. Hij zag daarin geen enkele tegenstelling met zijn oproep voor een brede Europese cultuur. Door zijn beroemdheid plaatste de in het Frans schrijvende Verhaeren Vlaanderen op de literaire kaart van Europa.
Ontdek nog meer over dit onderwerp
Journaal
Bron: VRT archief – 28 maa 2016
Lichtjes van de Schelde
Bron: VRT archief – 20 maa 1960
Tienerklanken – Jacques Brel
Bron: VRT archief – 4 feb 1963
Journaal
Bron: VRT archief – 6 feb 1999
Non-fictie
Jacques Brel: de passie en de pijn
Olympus, 2003.
Held voor alle werk. De vele gedaanten van Tijl Uilenspiegel
Houtekiet, 1998.
Van Reynaert de Vos tot Tijl Uilenspiegel: op zoek naar een canon van volksboeken 1600-1900
Walburg, 2014.
Uilenspiegel. De wereld op zijn kop
Davidsfonds, 1999.
De Fransschrijvende Vlamingen als cultuurdesem
Wetenschappelijke tijdingen op het gebied van de geschiedenis van de Vlaamse Beweging, 60 (1996), nr. 2, p. 111-126.
Schurk of schelm? Uilenspiegel 500 jaar actueel
Openbaar Kunstbezit in Vlaanderen, 49 (2011), nr. 4, p. 20-24.
Jacques Brel: de definitieve biografie
Houtekiet, 2012.
Jacques Brel: een leven
Horizon, 2018.
Fictie
Ne me quitte pas. Laat me niet alleen
Nijgh en Van Ditmar, 2004. (selectie Brel-teksten)
Uilenspiegel
De Bezige Bij, 1965.
De legende van Uilenspiegel
Davidsfonds, 2017.
Tijl: roman
Querido’s Uitgeverij, 2017.
Dansen op een koord
Zwijsen, 2007. (6+)
Tijl Uilenspiegel
Zwijsen, 2001. (9+)
Tijl Uilenspiegel
De Vier Windstreken, 2000. (6+)
Tijl Uilenspiegel
Averbode, 2000. (12+)
Tijl Uilenspiegel
Uitgeverij Vrijdag, 2022.
Strips
Chansons de Jacques Brel en bandes dessinées
Petit à Petit, 2007.
Jacques Brel
Brain Factory, 1988.
Jerom. De wraak van Tijl (nr. 29)
Standaard Uitgeverij, 1988.
Suske en Wiske. De Krimson-crisis (nr. 215)
Standaard Uitgeverij, 1988.
De avonturen van Tijl Uilenspiegel. De opstand der geuzen
Standaard Uitgeverij, 1954.
De avonturen van Tijl Uilenspiegel. Fort-Oranje
Standaard Uitgeverij, 1955.
De Geuzen
Standaard Uitgeverij, 1985-1990. (10 albums)
Nu kijken
Jacques Brel zingt ‘Mijn vlakke land’
1966
Jacques Brel zingt, ‘Marieke’
Jacques Brel zingt ‘Laat me niet alleen’
Jacques Brel Don Quichotte
(1968)
Interview met Jacques Brel
Adriaan Van den Hoof over zijn favoriete kinderplaat Tijl Uilenspiegel
(vanaf 16:30)
Meer kijk/luister materiaal
J’aime les Belges
(2008)
Tijl Uilenspiegel. De legendarische deugniet
(2003)
Audioboek