Matthijs De Visch, Portret van keizerin Maria Theresia, 1749. | Brugge, Groeningemuseum.
Keizerin Maria Theresia
Verlichting in Europa
Leden van het Habsburgse geslacht heersten meer dan zes eeuwen over grote delen van Europa. In al die tijd zat er maar één vrouw op de troon: Maria Theresia. Veertig jaar lang regeerde ze (ook) over de Oostenrijkse Nederlanden.
In 1715 gingen de Zuidelijke Nederlanden over van de Spaanse naar de Oostenrijkse tak van de Habsburgers. Maria Theresia volgde in 1740 haar vader op, ze was toen 23 jaar. Als vrouw werd ze aanvankelijk niet door de grootmachten aanvaard als troonopvolgster.
Onder haar lange bewind groeide de macht van het centrale staatsbestuur, ten koste van de oude graafschappen en hertogdommen. In economie, onderwijs en rechtspraak voerde Maria Theresia stapsgewijs hervormingen in. Zo stichtte ze de Theresiaanse colleges, voorlopers van de athenea, met een uniform studieprogramma. Maria Theresia liet haar invloed gelden in heel Europa, ook door een doordachte huwelijkspolitiek voor haar talrijke kinderen.
Wikimedia Commons.
Het Martelaarsplein (toen Sint-Michielsplein) in Brussel werd aangelegd in de jaren 1770 in neoclassicistische stijl, typisch voor de verlichting. De architect Claude Fisco (1736-1825), later aanhanger van de Brabantse Omwenteling, werkte voor de stad.
Verlichting in Europa
Vanaf de 16e eeuw volgden wetenschappelijke ontdekkingen elkaar snel op. Daardoor groeide het vertrouwen in de kracht van de menselijke rede. Dat leidde in de 18e eeuw tot een brede culturele en filosofische stroming in Europa: de verlichting. Denkers als Voltaire, Immanuel Kant en David Hume verzetten zich tegen politieke en sociale onderdrukking en allerlei vormen van bijgeloof. Zij pleitten ervoor om de maatschappij anders in te richten.
Verschillende vorsten lieten zich inspireren door de verlichting, onder wie ook Maria Theresia. Toch weigerden ze om die ideeën tot het uiterste door te drijven, omdat dat ook hun eigen absolute macht zou aantasten. De Franse filosoof Montesquieu had bijvoorbeeld gepleit voor de scheiding van de wetgevende, uitvoerende en rechterlijke macht. De spreiding over een parlement, regering en rechters zou de macht van een alleenheerser stevig inperken. Jean-Jacques Rousseau, een andere Franse denker, had zelfs de volkssoevereiniteithet principe dat het hoogste gezag bij het volk berust en een staatshoofd zich moet houden aan wetten en afspraken met de bevolking. als basis van de staat naar voren geschoven. De nieuwe radicale ideeën sijpelden langzaam binnen in de Zuidelijke Nederlanden.
De verlichting zou inspiratie leveren voor twee belangrijke revoluties op het einde van de 18e eeuw: de Amerikaanse in 1776 en de Franse in 1789. De revolutionairen proclameerden vrijheid en gelijkheid van alle burgers, al bleek in de praktijk dat mensen van kleur en vrouwen in ondergeschikte posities bleven.
Brugge, Musea Brugge, www.artinflanders.be, foto Hugo Maertens.
Gertrude Cornélie Marie de Pélichy, Portret van keizer Jozef II, rond 1780.
De hervormingen van Jozef II
In 1780 volgde Jozef II Maria Theresia op als hoofd van de Habsburgse dynastie en heerser over de Oostenrijkse Nederlanden. Zijn bewind was, meer nog dan dat van zijn moeder, kenmerkend voor het ‘verlicht absolutisme’, dat alleenheerschappij combineerde met verlichte ideeën. Die stijl van besturen deelde Jozef II met andere vorsten in de late 18e eeuw, zoals tsarina Catharina II van Rusland en koning Frederik II van Pruisen.
In de Nederlanden ging Jozef II verder met het centraliseren van de staatsmacht. Hij wilde de hele maatschappij organiseren en besturen vanuit de overheid. Daardoor kwam hij onder meer in het vaarwater van de katholieke kerk.
Jozef II probeerde de religieuze instellingen onder controle van de staat te brengen. Zijn Edict van Tolerantie opende de deur naar godsdienstvrijheid voor protestanten en joden. Burgerlijke rechtbanken werden bevoegd voor geschillen over het huwelijk. Maar Jozef II mengde zich ook in interne religieuze aangelegenheden. Zo richtte hij een algemeen seminarie voor de priesteropleiding op, sloot hij kloosters als die volgens hem geen maatschappelijk nut hadden en vaardigde hij regels uit voor bedevaarten en processies. Mensen konden niet langer in of rond de kerk begraven worden, maar wel in begraafplaatsen buiten de woonkernen.
Amsterdam, Rijksmuseum, RP-P-1903-A-23749.
Deze spotprent uit 1791, na de restauratie van het Oostenrijkse bewind, hekelt het fanatisme van de conservatieve geestelijkheid tijdens de Brabantse Omwenteling (1789-1790).
De Brabantse Omwenteling
De hervormingen van Jozef II konden op weinig bijval rekenen. Voor de geestelijkheid en de conservatieve elite gingen ze te ver, voor de weinige voorstanders van de verlichting niet ver genoeg. Maar de afschaffing van de eeuwenoude bestuurlijke en gerechtelijke instellingen was voor iedereen een brug te ver.
In oktober 1789 brak een gewapende opstand uit, eerst in het hertogdom Brabant maar snel ook in andere gewesten. De deelnemers aan die Brabantse Omwenteling kwamen grotendeels uit conservatieve hoek (de katholieke geestelijkheid en mensen die hun positie bedreigd zagen), maar ook vanuit een progressieve, democratisch ingestelde burgerij.
De opstandelingen boekten enkele verrassende militaire overwinningen, in Hoogstraten, Turnhout en Gent. In december 1789 trokken ze onder leiding van de Brusselse advocaat Hendrik van der Noot triomfantelijk Brussel binnen. Ze riepen er op 11 januari 1790 de Verenigde Nederlandse Staten (États Belgiques Unis) uit, een onafhankelijke en confederale republiek. Maar de tegenstelling tussen conservatieven en progressieven verlamde de revolutie.
In februari 1790 stierf Jozef II. Zijn broer, keizer Leopold II, slaagde erin het Oostenrijkse gezag te herstellen en de Brabantse Omwenteling in de kiem te smoren. Toch waren de dagen van de Oostenrijkse Habsburgers in de Nederlanden geteld. Enkele jaren later veroverde de nieuwe Franse republiek de Nederlanden. De Fransen zouden nog veel verder gaan in hun hervormingen dan Maria Theresia en haar opvolgers.
Ontdek nog meer over dit onderwerp
Non-fictie
Beter wordt het niet. Een reis door de Europese Unie en het Habsburgse rijk
De Geus, 2021.
Ondergang: de val van Habsburg in de Nederlanden (1648-1815)
Davidsfonds, 2022.
L’invention de la Belgique. Genèse d’un Etat-Nation (1648-1830)
Editions Racine, 2005.
Joseph II, catholique anticlérical et réformateur impatient
Editions Racine, 2007.
De eeuw van Jan de Lichte: misdaad, verraad en revolutie in de 18de eeuw
Vrijdag, 2020.
Democratische verlichting. Filosofie, revolutie en mensenrechten, 1750-1790
Van Wijnen, 2013.
Revolutie van het denken: radicale verlichting en de wortels van onze democratie
Van Wijnen, 2012.
The United States of Belgium. The Story of the First Belgian Revolution
Leuven University Press, 2018.
De Habsburgers. De opkomst en ondergang van een wereldmacht
Spectrum, 2021.
De weg naar het binnenland. Geschiedenis van de Nederlandse literatuur 1700-1800: de Zuidelijke Nederlanden
Bert Bakker, 2017.
Fictie
De bende van Jan de Lichte/De zoon van Jan de Lichte
De Arbeiderspers, 2007.
De Belgische republiek
Orion, 1978.
De eeuw van Jan de Lichte: misdaad, verraad en revolutie in de 18de eeuw
Vrijdag, 2020.
Strips
Avec Mozart
Éditions du Triomphe, 2022.
De Bende van Jan de Lichte
(2018)