Matthijs De Visch, Portret van keizerin Maria Theresia, 1749. | Brugge, Groeningemuseum.
Keizerin Maria Theresia
Verlichting in Europa
De Habsburgers zijn een belangrijke familie uit Centraal-Europa. Ze regeren meer dan 600 jaar over grote delen van Europa en vanaf 1713 ook voor de zuidelijke Lage Landen. Soms ook over een deel van de Lage Landen. Er regeert maar één vrouw. Zij heet Maria Theresia.
Maria Theresia volgt haar vader op in 1740. Ze is dan nog maar 23 jaar. Niet iedereen vindt dat goed, omdat ze een vrouw is. Maar uiteindelijk krijgt ze veel invloed in heel Europa. Ze heeft 16 kinderen. Die trouwen vaak met leiders uit vele landen in Europa.
Maria Theresia regeert ook 40 jaar lang over de Oostenrijkse Nederlanden, dat is ongeveer het België van nu. Dat gebied heette toen de ‘Oostenrijkse Nederlanden’. Maria Theresia verandert er veel. Bijvoorbeeld in de economie, de rechtspraak en het onderwijs. Zo richt ze ‘colleges’ op. Dat zijn scholen van de staat. Tot die tijd waren bijna alle scholen van de Kerk.
Wikimedia Commons.
Het Martelaarsplein (toen Sint-Michielsplein) in Brussel werd aangelegd in de jaren 1770 in neoclassicistische stijl, typisch voor de verlichting. De architect Claude Fisco (1736-1825), later aanhanger van de Brabantse Omwenteling, werkte voor de stad.
Verlichting in Europa
Vanaf de jaren 1500 zijn er veel ontdekkingen. Wetenschappers kunnen steeds meer dingen verklaren. Daardoor geloven mensen niet meer zomaar wat de Kerk of de koning zegt.
Zo ontstaat in de jaren 1700 de ‘verlichting’ in Europa. Dat is een nieuwe manier van denken over politiek, cultuur en wetenschap. De mensen die zo denken, willen de maatschappij veranderen.
Alle mensen zijn gelijk
Voltaire, Immanuel Kant en David Hume zijn bekende denkers van de verlichting. Zij vinden dat boeren en arbeiders dezelfde rechten moeten hebben als rijke mensen. Zij vinden niet dat één leider alles mag beslissen.
Ook sommige leiders met veel macht krijgen nieuwe ideeën door de verlichting. Maria Theresia bijvoorbeeld. Maar ze volgen niet alle ideeën van de verlichting. Want dat zou niet goed zijn voor hun macht. Ze zouden minder invloed hebben.
Revoluties
Kort voor het jaar 1800 zijn er twee belangrijke revoluties. De Amerikaanse revolutie is in 1776 en de Franse in 1789. De mensen komen in opstand door de ideeën van de verlichting. Ze willen dingen veranderen. Ze denken zelf na over de wereld. Ze willen vrijheid en gelijkheid voor alle mensen.
Maar ook na die revoluties is niet iedereen vrij en gelijk. Mensen van kleur en vrouwen bijvoorbeeld. Die zijn minder vrij en hebben minder rechten.
Brugge, Musea Brugge, www.artinflanders.be, foto Hugo Maertens.
Gertrude Cornélie Marie de Pélichy, Portret van keizer Jozef II, rond 1780.
De hervormingen van Jozef II
Jozef II volgt in 1780 zijn moeder Maria Theresia op. Hij wordt de nieuwe leider. Hij wil veel macht voor hem en de staat, maar hij heeft ook aandacht voor ideeën van de verlichting. Zijn bestuur noemen we het ‘verlicht absolutisme’.
Er zijn wel meer verlichte leiders in die tijd. Zijn moeder, Maria Theresia, was het ook. Maar ook Catharina II van Rusland en Frederik II van Pruisen (een deel van het Duitsland van nu).
Macht over de Kerk
In zijn rijk vergroot Jozef II de macht van de staat. Hij wil dat de staat de hele maatschappij organiseert en bestuurt. Daarvoor moet er veel veranderen.
Hij wil ook meer te zeggen hebben over de katholieke Kerk. De protestanten en de joden krijgen meer vrijheid. Problemen in het huwelijk worden nu in de rechtbanken geregeld, niet meer door de Kerk.
Jozef II richt ook scholen voor priesters op. Hij sluit kloosters als die volgens hem geen nut hebben. En hij stelt regels op voor bedevaarten en processies. Hij maakt ook nieuwe regels over begraven. Mensen mogen niet meer in of rond een kerk begraven worden. Dat moet nu op begraafplaatsen buiten de stad.
Amsterdam, Rijksmuseum, RP-P-1903-A-23749.
Deze spotprent uit 1791, na de restauratie van het Oostenrijkse bewind, hekelt het fanatisme van de conservatieve geestelijkheid tijdens de Brabantse Omwenteling (1789-1790).
De Brabantse Omwenteling
De hervormingen van Jozef II zijn niet populair. Veel mensen zijn ontevreden met zijn bestuur. Voor de Kerk en de conservatieve mensen verandert er te veel. Voor de progressieve mensen verandert er niet genoeg.
In oktober 1789 is er een opstand. Die begint in Brabant, daarom heet de opstand de Brabantse Revolutie. Later komen ook mensen in andere delen van de zuidelijke Lage Landen in opstand. Allerlei mensen doen mee: conservatieve mensen én progressieve mensen. De opstandelingen winnen gevechten in Hoogstraten, Turnhout en Gent.
In december 1789 gaat een groep naar Brussel om het succes te vieren. Hendrik van der Noot is de leider van die groep. Daar roepen ze de Verenigde Nederlandse Staten uit. Het is een republiek.
Het einde van de Habsburgers
Conservatieve mensen en progressieve mensen kwamen samen in opstand. Maar ze hebben andere ideeën over wat er nu moet gebeuren. Daardoor duurt de Brabantse Revolutie niet lang. In februari 1790 sterft Jozef II. Zijn broer Leopold II komt aan de macht. Hij kan de Brabantse Revolutie stoppen.
Maar de macht van de Habsburgers in de Lage Landen is bijna voorbij. In 1789 is er in Frankrijk de Franse Revolutie. De nieuwe Franse republiek neemt in 1794 de macht over in de Lage Landen. De Fransen gaan nog veel meer hervormen dan Maria Theresia en haar zonen.
Ontdek nog meer over dit onderwerp
Non-fictie
Beter wordt het niet. Een reis door de Europese Unie en het Habsburgse rijk
De Geus, 2021.
Ondergang: de val van Habsburg in de Nederlanden (1648-1815)
Davidsfonds, 2022.
L’invention de la Belgique. Genèse d’un Etat-Nation (1648-1830)
Editions Racine, 2005.
Joseph II, catholique anticlérical et réformateur impatient
Editions Racine, 2007.
De eeuw van Jan de Lichte: misdaad, verraad en revolutie in de 18de eeuw
Vrijdag, 2020.
Democratische verlichting. Filosofie, revolutie en mensenrechten, 1750-1790
Van Wijnen, 2013.
Revolutie van het denken: radicale verlichting en de wortels van onze democratie
Van Wijnen, 2012.
The United States of Belgium. The Story of the First Belgian Revolution
Leuven University Press, 2018.
De Habsburgers. De opkomst en ondergang van een wereldmacht
Spectrum, 2021.
De weg naar het binnenland. Geschiedenis van de Nederlandse literatuur 1700-1800: de Zuidelijke Nederlanden
Bert Bakker, 2017.
Fictie
De bende van Jan de Lichte/De zoon van Jan de Lichte
De Arbeiderspers, 2007.
De Belgische republiek
Orion, 1978.
De eeuw van Jan de Lichte: misdaad, verraad en revolutie in de 18de eeuw
Vrijdag, 2020.
De Bende van Jan de Lichte
(2018)