Een anonieme schilder toont de Grote Markt van Brussel tijdens een hevig bombardement door het Franse leger in de nacht van 13 op 14 augustus 1695. | Brussel, Museum van de stad Brussel.
Het bombardement van Brussel
Oorlogen in de Spaans-Habsburgse Nederlanden
Van 13 tot 15 augustus 1695 bestookte het Franse leger de stad Brussel onafgebroken met kanonnen en mortieren. Het militaire nut van de actie was bijkomstig, terreur zaaien was het eigenlijke opzet. Omdat het bombardement op voorhand was aangekondigd, was het aantal slachtoffers beperkt. Maar de benedenstad ging in vlammen op, duizenden huizen werden vernield en vele kunstschatten gingen verloren.
Frankrijk was al sinds 1688 in conflict met een bondgenootschap dat bestond uit het Duitse keizerrijk, de Republiekdit is de naam voor de Noordelijke Nederlanden tot 1795. , Engeland en het Spaanse Rijk. Ingeklemd tussen deze grote mogendheden vormden de Zuidelijke Nederlanden het toneel waarop de aanslepende oorlog in belangrijke mate werd uitgevochten. Met de beschieting van Brussel in 1695 wilde het Franse leger zijn tegenstanders weglokken van de citadel van Namen, die op het punt stond te vallen. Dat lukte echter niet. De vernietiging van Brussel, een burgerdoelwit, bleek compleet zinloos. De internationale verontwaardiging was groot. Uit de as van het platgeschoten Brussel verrees wel de monumentale Grote Markt, die inmiddels behoort tot het Unesco-werelderfgoed.
Antwerpen, KMSKA – www.artinflanders.be – fotograaf Rik Klein Gotink.
Maximiliaen Pauwels, De afkondiging van de Vrede van Münster op de Grote Markt van Antwerpen in 1648.
Oorlogen in de Spaans-Habsburgse Nederlanden
Sinds 1506 behoorden de Nederlanden tot het rijk van de Spaanse Habsburgers. Toen Holland en andere noordelijke gewesten zich afscheurden en aan het einde van de 16e eeuw een aparte Republiek vormden, legde Spanje zich daar niet zomaar bij neer. Een militair conflict was het gevolg, en dat liet zich voelen in de Zuidelijke Nederlanden. Zo vielen in 1635 de troepen van de Republiek en het Franse leger de Zuidelijke Nederlanden binnen. Ze wilden Spanje buitenspel zetten en het gebied onderling verdelen. In 1648 sloten de Republiek en Spanje eindelijk vrede. Daarmee kwam een einde aan de zogenoemde Tachtigjarige Oorlog. De grens die toen werd vastgelegd in het Verdrag van Münster, valt nog altijd min of meer samen met de huidige Belgisch-Nederlandse grens.
Toch kwam het niet tot een duurzame periode van vrede in de Zuidelijke Nederlanden. Na 1648 waren er voortdurend spanningen tussen Spanje en Frankrijk. In 1661 kwam de Franse koning Lodewijk XIV aan het bewind, die in opeenvolgende oorlogen grote stukken grondgebied van de Spaanse Nederlanden wist in te palmen. Tragisch dieptepunt was de opzettelijke verwoesting van Brussel door de Fransen. De nieuwe grens die door deze oorlogen met Frankrijk ontstond, valt grotendeels samen met de huidige Belgisch-Franse grens.
Focuspunten
Versailles, Château de Versailles, Gérard Blot.
Tijdens de oorlog tussen Spanje en Frankrijk werd Kortrijk in 1667 door Lodewijk XIV ingenomen. De Fransen stootten vervolgens via Oudenaarde en Aalst door tot Dendermonde. Op de witte schimmel rijdt Lodewijk XIV, in de verte ligt de stad Kortrijk. Adam-Frans van der Meulen, Beleg van Kortrijk door Lodewijk XIV.
Frankrijk verlegt zijn noordelijke grens
Pas in 1713 bereikten de strijdende partijen een overeenkomst met de Vrede van Utrecht. Er werd afgesproken dat Spanje de Zuidelijke Nederlanden zou overdragen aan de Oostenrijkse Habsburgers. Het verdrag legde ook de grens vast tussen die Oostenrijkse Nederlanden en Frankrijk. Frankrijk mocht het graafschap Artesië (Artois) en het prinsbisdom Kamerijk (Cambrai) behouden. Dat waren gebieden die voordien tot de Nederlanden hadden behoord, maar al in het midden van de 17e eeuw door Frankrijk waren ingelijfd. Ook het zuidelijke deel van het graafschap Vlaanderen, met steden als Duinkerke, Kassel en Rijsel, werd aangehecht bij Frankrijk. De Franse grens liep vanaf dan ongeveer gelijk met de huidige grens tussen Frankrijk en België.
Het noordwesten van Frankrijk staat nog altijd bekend als Frans-Vlaanderen. Daarin was het deel ten noorden van de Leie van oudsher Nederlandstalig. Dat bleef zo tot aan de Franse Revolutie in 1789. Vanaf dan werd het gebruik van streektalen ontmoedigd. Een eeuw later werd het op school zelfs verboden. Het Nederlands verloor zijn functies als schrijf- en cultuurtaal, waardoor het almaar minder gebruikt werd en uiteindelijk nagenoeg uitstierf. Een aantal culturele praktijken, zoals kermesses en reuzenstoeten, bleven wel bewaard en in de regio vind je op de menukaart van vele restaurants nog altijd ‘potjevleesch’. In 2021 erkende de Franse overheid le flamand als streektaal.
Amsterdam, Rijksmuseum, RP-P-OB-77.243.
De Grote Markt van Brussel na het bombardement. Links de overeind gebleven gevel van het stadhuis, achteraan uitgebrande gildehuizen, rechts achteraan de toren van de Sint-Niklaaskerk en daarvoor het uitgebrande Broodhuis. Gravure door Richard van Orley uit de reeks Perspectives des ruines de la ville de Bruxelles (1695), gebaseerd op tekeningen van Augustin Coppens.
De Grote Markt van Brussel
Na het bombardement op Brussel ontstond er discussie over de heropbouw. Het stadsbestuur en de meeste burgers wilden de omgeving van de Grote Markt in haar oorspronkelijke staat herstellen, met bochtige straten, smalle percelen en voorgevels waarmee de eigenaars – vaak ambachtsgilden – hun identiteit uitdrukten. De landvoogd van de Spaanse Nederlanden wilde daarentegen drastisch moderniseren: hij wilde een stad van koninklijke allure die orde en regelmaat zou uitstralen. Kaarsrechte straten, grote percelen en gelijkvormige, klassieke voorgevels moesten daarvoor zorgen.
De Grote Markt oogt tegenwoordig als een harmonisch geheel. Toch is ze een compromis tussen die twee tegenstrijdige visies. Gebouwen waarvan de buitenmuren rechtop waren gebleven na de beschieting, zoals het 15e-eeuwse stadhuis en het Broodhuis, werden op hun oude funderingen heropgebouwd. Aan de westkant van de Grote Markt staan gildehuizen met overvloedige versieringen die hun ambacht symboliseren. Maar aan de oostkant staat het Huis van de Hertogen van Brabant: één monumentale gevel waarachter zeven panden schuilgaan. Ook enkele huizen naast het Broodhuis, gebouwd in opdracht van handelaars en industriëlen, zijn soberder en sluiten meer aan bij de opvattingen van de landvoogd.
Ontdek nog meer over dit onderwerp
Boulevard – Verloren land
Bron: VRT archief – 2 nov 1994
Vlaanderen Vakantieland
Bron: VRT archief – 10 sep 2011
Non-fictie
Het strijdtoneel van Europa 1648-1815: de Zuidelijke Nederlanden onder Spaans, Oostenrijks en Frans bewind
Davidsfonds, 2019.
Historische atlas van Frans-Vlaanderen
Despriet, 1998.
Slagveld van Europa: duizend jaar oorlog in de Zuidelijke Nederlanden
Globe, 2007.
Een geschiedenis van Brussel
Lannoo, 2006.
België in de 17de eeuw: de Spaanse Nederlanden en het prinsbisdom Luik
Snoeck, 2006.
Oranje tegen de Zonnekoning: De strijd van Willem III en Lodewijk XIV om Europa
Uitgeverij Atlas Contact, 2016.
Bastions voor koning en God: forten en verdedigingswerken in het krekengebied van Oost-Vlaanderen
Provinciebestuur Oost-Vlaanderen, 2004.
De inname van Tienen 1635. Het drama van een grensstad
Uitgeverij Omniboek, 2023.
De Veertigjarige Oorlog 1672-1712: de strijd van de Nederlanders tegen de Zonnekoning
Prometheus, 2020.