Pieter Paul Rubens, Aanbidding door de koningen. | Antwerpen, KMSKA Koninklijk Museum voor Schone Kunsten.
Aanbidding door de koningen
Rubens en de barok
In 1624 schilderde Peter Paul Rubens een monumentaal werk voor het hoofdaltaar van de Antwerpse Sint-Michielsabdij. Het onderwerp was een bekend Bijbels tafereel: het bezoek van de drie koningen aan het pasgeboren Jezuskind. De abdij bestaat niet meer, maar het schilderij blijft een hoogtepunt van barokke kunst.
Rubens plaatst ons midden in de kerststal waar Maria haar kind Jezus toont aan de drie wijzen uit het oosten. De schilder heeft alle middelen ingezet om de opwinding rond de geboorte in beeld te brengen. De omstanders met hun levendige gelaatsuitdrukkingen kijken toe of drukken met gebaren hun verwondering uit. Ook de aanwezigheid van exotisch uitgedoste figuren valt op. De Ethiopische koning Balthasar domineert het middenplan van het schilderij. Het palet is bijzonder kleurrijk. De roodbruine tinten geven de scène een warme uitstraling. Rubens gebruikte trefzekere verfstreken en paste licht- en donkereffecten toe. Zijn techniek stelde hem in staat om snel te schilderen, waardoor hij de stroom van bestellingen kon volgen.
Fotograaf Kris Vandevorst.
De basiliek van Onze-Lieve-Vrouw van Scherpenheuvel ademt de Contrareformatie uit. Deze stervormige koepelkerk is het meesterwerk van de architect Wenzel Coebergher (1557-1634) en werd gebouwd in opdracht van de aartshertogen Albrecht (1559-1621) en Isabella (1566-1633) als dank voor de inname van Oostende op de Noord-Nederlandse opstandelingen (1604). De barokke basiliek is vandaag het bekendste Mariaheiligdom en bedevaartsoord in Vlaanderen.
Rubens en de barok
Peter Paul Rubens werd in 1577 nabij Keulen geboren. Na de dood van zijn vader keerde zijn moeder terug naar Antwerpen, waar het gezin vandaan kwam. Rubens werd er opgeleid als schilder en vertrok in 1600 voor acht jaar naar Italië. Daar liet hij zich inspireren door kunstenaars als Titiaan en Caravaggio. Terug thuis ontpopte Rubens zich als een uitzonderlijk productieve grootmeester die alle genres beoefende. Naast landschappen en portretten schilderde hij op grote schaal religieuze en mythologische voorstellingen. Hij putte daarvoor uit zijn ruime kennis van de klassieke oudheid en de literaire tradities. In zijn atelier in Antwerpen maakte hij ontwerpschetsen die zijn leerlingen op groot formaat uitwerkten. Meer dan tweeduizend schilderijen vertrokken uit zijn atelier.
Met zijn religieuze werken steunde Rubens de Contrareformatie. Dat was het antwoord van de katholieke kerk op het protestantisme. Met de Contrareformatie bracht de kerk niet alleen een interne hervorming op gang, maar wilde ze ook haar eigen leer opnieuw aantrekkelijk maken. De flamboyante barokstijl bleek uitermate geschikt om de geloofswaarheden centraal te stellen. Door de Beeldenstorm waren veel kunstwerken uit de kerken verdwenen. De kunst van de Contrareformatie bracht Maria en de heiligen op een triomfantelijke manier terug. Imposante altaarstukken, beeldhouwwerken of monumenten moesten de kerkbezoekers met gemakkelijk herkenbare onderwerpen aanspreken. Deze nieuwe aankleding veranderde het interieur van veel kerkgebouwen.
Focuspunten
Parijs, Musée du Louvre.
Karel I tijdens de jacht of ‘Le Roi à la chasse’. Antoon Van Dyck was portretschilder van het Engelse koningshuis tijdens de regering van Karel I (1600-1649). Zo bepaalde hij mee de uitstraling van de Stuart-dynastie.
Rubens als inspirator: Antoon van Dyck en Jacob Jordaens
De invloed van Rubens valt nauwelijks te overschatten. Antoon van Dyck was zijn meest getalenteerde leerling en later ook zijn medewerker. Op korte tijd slaagde hij erin om Rubens te evenaren. Ook hij trok naar Italië. Na zijn terugkeer in Antwerpen schilderde Van Dyck religieuze thema’s in een nieuwe, emotionele stijl en ontwikkelde hij variaties op het burgerlijke portret. Zijn internationale doorbraak beleefde hij als hofschilder van Karel I in Engeland. In Londen schilderde hij iconische werken die de Europese portretschilderkunst een nieuwe dimensie hebben gegeven.
Na de dood van Rubens (1640) en Van Dyck (1641) bleef Jacob Jordaens nog meer dan dertig jaar actief. De veelzijdige kunstenaar schilderde zowel portretten als Bijbelse en mythologische thema’s en was daarnaast actief als ontwerper van wandtapijten. Hij blonk uit in genretaferelen. Die kleurrijke en vermakelijke scènes uit het dagelijkse leven hadden meestal een moraliserende ondertoon.
Tegen het einde van de 17e eeuw was de grote bloei voorbij, maar de erfenis van de grote Antwerpse barokschilders bleek onverwoestbaar. In de 19e eeuw lieten romantische kunstenaars zoals Gustaaf Wappers en Nicaise De Keyser zich opnieuw inspireren door Rubens’ stijl. In 1843 kreeg Rubens op de Antwerpse Groenplaats een standbeeld, en sinds 1946 is zijn woning aan de Wapper een museum. Het trekt jaarlijks rond de 200.000 bezoekers uit de hele wereld.
Madrid, Museo Nacional del Prado.
Clara Peeters, Stilleven met bloemen, vergulde beker, amandelen, gedroogd fruit, snoepgoed, koekjes, wijn en een tinnen kan.
Clara Peeters
Barokke schilderkunst wordt vaak geassocieerd met religieuze en mythologische taferelen, uitgevoerd in een bombastische stijl. Maar de barokperiode had ook een andere kant. In trek bij de rijke burgerij waren toen ook kleine en verfijnde stillevens: taferelen van bloemstukken, gedekte tafels of kostbaar glaswerk. Vaak legden vrouwelijke schilders zich toe op dit genre. Zij mochten immers niet tekenen naar levend model. Daarom kozen ze onderwerpen waarvoor geen anatomische kennis nodig was.
Clara Peeters was zo’n schilder van stillevens. Deze tijd- en stadsgenote van Rubens was tijdens haar leven heel succesvol, maar vandaag weten we nog weinig over haar. Haar taferelen van huisraad, vissen, suikergoed, bloemen en schelpen demonstreren een buitengewoon scherp observatievermogen, geraffineerde techniek en subtiel kleurgebruik. De gedekte tafels zien er aanlokkelijk uit. Maar vergis je niet: elk voorwerp op een barok stilleven verwijst naar vergankelijkheid. De prachtigste bloemen zullen verwelken, de kaas zal beschimmelen, het wijnglas zal aan scherven vallen. Het was een raadgeving voor de toeschouwers om hun tijd goed te gebruiken in het korte leven dat hun is gegund.
Vrouwen bleven lange tijd ondergewaardeerd in de Europese kunstgeschiedenis, maar daar komt stilaan toch verandering in. In 2016 kreeg Clara Peeters, als eerste vrouwelijke kunstenaar ooit, een solotentoonstelling in het Prado in Madrid.
Ontdek nog meer over dit onderwerp
Meer vrouw op straat – Antwerpen
Bron: VRT archief, De chinezen – 3 ma 2020
Een nacht in het museum – Wim Willaert
Bron: VRT archief, KMSKA – 20 sep 2022
Een nacht in het museum – Wim Willaert
Bron: VRT archief, KMSKA – 20 sep 2022
Weg van het meesterwerk – Rubens – Diana & haar nimfen maken zich klaar voor de jacht
Bron: VRT archief, Sylvester Productions – 4 sep 2019
Kunstwerk XL
Bron: VRT archief, KMKSA – 22 sep 2022
Journaal
Bron: VRT archief – 17 feb 2009
Non-fictie
Van Dyck: The Anatomy of Portraiture
Yale University Press, 2016.
Rubens, Van Dyck & Jordaens. Vlaamse schilders uit de Hermitage
Mercatorfonds, 2011.
Van Dyck. A Complete Catalogue of the Paintings
Yale University Press, 2004.
Een huis vol kunst: Rubens als verzamelaar
BAI, 2004.
Rubens: De schilder van mythen en goden
Meulenhoff, 2017.
Rubens’s House
Brepols, 2022.
Liefde, leed en passie: de vrouwen van Rubens
Van Halewyck, 2002.
The Age of Rubens. Diplomacy, Dynastic Politics and the Visual Arts in early seventeenth-century Europe
Brepols 2016.
Van Dyck and the Making of English Portraiture
Yale University Press, 2022.
Van Quinten Metsijs tot Peter Paul Rubens
BAI, 2009.
Jordaens. The Making of a Masterpiece
Statens Museum for Kunst, 2008.
De Grote Rubens Atlas
Lannoo, 2018.
Rubens doorgelicht: Schilderijen uit verdwenen Antwerpse kerken
Snoeck, 2013.
Pieter Paul Rubens
De Bezige Bij, 2004.
De Brieven Van Rubens
De Bezige Bij, 2006.
Oude meesteressen: vrouwelijke kunstenaars in de Nederlanden
Van Halewyck, 1998.
Black is Beautiful. Rubens tot Dumas
WBooks, 2008.
Rubens. Schilder van schetsen
Museum Boijmans Van Beuningen, 2022.
De meester van de schaduw: Peter Paul Rubens, geheim agent
De Bezige Bij, 2009.
De mooiste meesterwerken van Rubens
Het Laatste Nieuws, 2004.
Overzicht van leven en werk van de Vlaamse schilder (1577-1640)
Snoeck, 2004.
Rubens privé: de meester portretteert zijn familie
Marot, 2015.
Hoofd- en bijzaak. Portretkunst in Vlaanderen van 1420 tot nu
Davidsfonds –Waanders Uitgevers, 2008.
Van Dyck
Lannoo, 1998.
Elck zijn waerom: vrouwelijke kunstenaars in België en Nederland, 1500-1950
Ludion, 1999.
Copyright Rubens: Rubens en de grafiek
De Bezige Bij, 2004.
Sensatie en sensualiteit: Rubens en zijn erfenis
Mercatorfonds, 2014.
Rubens: een genie aan het werk
Lannoo, 2007.
Jordaens en de Antieken
Mercatorfonds, 2012.
Rubens and the Human Body
Brepols, 2018.
The Young Van Dyck
Thames & Hudson, 2013.
Anthony Van Dyck and the Art of Portraiture
Modern Art Press, 2021.
Rubens en Breughel: een artistieke vriendschap
WBooks, 2006.
Fictie
De Graveur
Horizon, 2022.
Rubensrood
Triloga, 2007.
Het geheim van de Vlaamse Meesters
De Eenhoorn, 2019. (9+)
Suske en Wiske: De Raap van Rubens (nr. 109)
Standaard, 1977.
Van Dyck: The Anatomy of Portraiture
Exhibition
Van Dyck: a collection of 449 paintings
Over Van Dyck en zijn invloed
Rubens, opera in verf
Rubens bewandelt het leven
Stay at home Museum
Episode 3: Rubens
Learn From Masters, Jacob Jordaens, a collection of 154 paintings
