Albrecht Dürer, Karel de Grote, 1513 | Neurenberg, Germanisches Nationalmuseum, Wikimedia Commons.
Karel de Grote
De Franken
Op Kerstdag van het jaar 800 kroonde paus Leo III in Rome de Frankische koning Karel de Grote tot keizer. Voor Karel had die ceremonie in de Oude Sint-Pietersbasiliek een grote symbolische waarde. De vorst zag zich namelijk als de erfgenaam van de West-Romeinse keizers.
Karel de Grote, een edelman uit een familie met wortels in de Maasvallei, werd in 771 alleenheerser van het Frankische Rijk. Door oorlog te voeren breidde hij zijn rijk uit tot het een groot deel van West- en Centraal-Europa omvatte. Dat uitgestrekte gebied probeerde hij zo goed mogelijk te organiseren. Het was opgedeeld in gouwen met aan het hoofd een gouwgraaf. Vorstelijke inspecteurs kwamen regelmatig langs om de graven te controleren. Karel de Grote stimuleerde de ontwikkeling van kunst en wetenschap. Hij liet scholen oprichten, nodigde geleerden uit aan het hof en bevorderde het intellectuele leven in abdijen. Zijn regeerperiode werd veel later door historici aangeduid als de Karolingische renaissancewedergeboorte van de klassieke oudheid, aanvankelijk enkel gebruikt voor de 15e-16e eeuw. .
Parijs, Musée du Louvre.
Dit beeldje van Karel de Grote te paard werd geïnspireerd door het ruiterstandbeeld van Marcus Aurelius op het Capitool in Rome. Het maakt duidelijk dat de Frankische vorst zich in de lijn plaatste van de Romeinse keizers.
De Franken
Al tijdens de 3e eeuw trokken Germaanse stammen over de Rijngrens het Romeinse Rijk binnen. Meestal als ongenode gasten, maar soms gaven de Romeinen die nieuwkomers bewust een vaste woonplaats binnen het rijk en maakten ze hen tot militaire bondgenoten. Het rijk organiseerde tijdens de 4e eeuw bovendien zelf vaak campagnes over de Rijn, om zulke groepen hardhandig te deporteren naar onze streken en het huidige Frankrijk met de bedoeling hen als boeren of militairen aan het werk te zetten.
Onder hen bevonden zich de Franken, een verbond van cultureel nauw verbonden Germaanse stammen zoals de Saliërs en de Chattuaren. Vanaf de 5e eeuw kregen ze meer invloed in het noordwesten van het rijk en namen er het gezag van de Romeinen over. Intussen smolten de Franken en de lokale Gallo-Romeinse bevolking samen. Rond 460 trokken ze verder naar het zuiden, waar ze geleidelijk hun macht uitbreidden over het huidige Frankrijk.
Sterke Frankische koningen zoals Clovis en Dagobert I breidden hun gebied uit, maar rond 700 verzwakten de heersers van die ‘Merovingische’genoemd naar koning Merovech, de vermeende stichter ervan. dynastie. De reële macht kwam in handen van hun hofmeiers, ambtsdragers die hun bezittingen beheerden. Uiteindelijk namen de hofmeiers ook formeel de macht over. Zij vormden de dynastie van de Karolingers, met Karel de Grote als belangrijkste vertegenwoordiger.
Focuspunten
Wenen, Österreichische Nationalbibliothek, col. 2706, f304.
Miniatuur van de heilige Catharina bij het Gravensteen in Gent, door Simon Bening en atelier, 1517-1523. Het is een van de oudste voorstellingen van het Gravensteen, van het einde van de 12e eeuw tot het midden van de 14e eeuw de verblijfplaats van de graven van Vlaanderen.
Van Vlaanderengouw naar graafschap Vlaanderen
Karel de Grote had zich ingespannen om eenheid te brengen in zijn uitgestrekte gebied, via inspecties, wetten en een eenheidsmunt. Maar de Frankische heersers hadden de gewoonte hun rijk onder hun zoons te verdelen. Zelf had Karel maar één overlevende zoon, maar diens drie zonen eisten ieder voor zich een deel van de macht. De splitsing van het rijk in drie delen werd vastgelegd in 843 door het Verdrag van Verdun. De Schelde vormde de grens tussen het westelijke en het middendeel.
De afzonderlijke koninkrijken behielden het systeem van gouwen. Eerst waren de gouwgraven koninklijke ambtenaren, maar al snel zwoeren ze trouw aan hun vorst, de leenheer, en beloofden hem militaire bijstand in ruil voor het gebied dat ze als leenman mochten besturen. De band tussen gouwgraven en de vorst werd dus veel persoonlijker dan die van een ambtenaar. Hun titel ging over van vader op zoon. Dat systeem van onderlinge trouw vormde de basis van wat historici ‘feodaliteit’ noemen.
Een van die gouwen was de Pagus Flandrensis, aanvankelijk het (kust)gebied rond Oudenburg en Brugge. De term komt voor het eerst voor rond 600 en is wellicht afgeleid van flauma, een gereconstrueerd Germaans woord dat iets als ‘moeras’ of ‘overstroomd gebied’ betekent. De Flandrenses, oorspronkelijk enkel de Kust-Vlamingen, waren dus ‘de mensen van de drassige gebieden’. Later werden de regio’s rond Kortrijk en Gent toegevoegd en ontstond het graafschap Vlaanderen. Ten oosten van de Schelde ontwikkelden zich op een vergelijkbare manier andere vorstendommen, zoals het hertogdom Brabant en het graafschap Loon.
In de gouwen heerste een kleine elite die alle economische en militaire macht bezat: de adel. De gewone mensen werden steeds meer onvrij, soms in ruil voor bescherming. Ze moesten een groot deel van hun oogst afstaan en gratis op het land van de adellijke heren werken. Vanaf de 12e eeuw verdween die lijfeigenschap geleidelijk in Noordwest-Europa.
Gent, Historische Huizen.
De ruïne van de Sint-Baafsabdij in Gent, vermoedelijk gesticht door de missionaris Amandus in de 7e eeuw.
De verspreiding van het christendom
Het christelijke geloof werd in Noordwest-Europa geïntroduceerd door Romeinse soldaten, als een van de vele oosterse religies die ze importeerden. De lokale bevolking bleef echter nog lange tijd in haar eigen goden en religieuze verhalen geloven. Een grootschalige bekering vond plaats vanaf de 7e eeuw door rondreizende missionarissen zoals Eligius, Amandus en Willibrordus. Zij vervingen heidense heiligdommen door christelijke, stichtten overal gebedsplaatsen en ook de eerste abdijen. Tegen de 8e eeuw waren de meeste mensen in de Zuidelijke Nederlanden tot het christendom bekeerd.
Belangrijke abdijen na 800 waren onder meer Sint-Pieters en Sint-Baafs in Gent en de abdij van Lobbes in het huidige Henegouwen. Zulke grote abdijen waren op dat moment de enige intellectuele centra, waar de schrijf- en leescultuur levendig bleef en de kennis van de klassieke oudheid voor een deel werd bewaard en doorgegeven. Veel van die klassieke kennis ging toch verloren in West-Europa en zou eeuwen later dankzij Arabische geleerden gedeeltelijk terugkeren.
Abdijen waren evengoed centra van macht en grondbezit. Sommige hadden tot duizenden hectares grond in eigendom. Meestal werden ze geleid door abten afkomstig uit de Karolingische adel. De abdijen hadden zwaar te lijden onder de invallen van de Noormannen tijdens de 9e eeuw, maar bleven de hele middeleeuwen toch belangrijke economische en culturele spelers.
Ontdek nog meer over dit onderwerp
Vlaanderen Vakantieland
Bron: VRT archief – 16 mei 2009
Non-fictie
Karel de Grote
Sterck & De Vreese, 2019.
Karel de Grote. een keizer op de grens tussen twee werelden
Davidsfonds, 2013.
Eeuwen des onderscheids: een geschiedenis van middeleeuws Europa
Prometheus, 2020.
De graven van Vlaanderen (861-1384)
Davidsfonds, 2020.
Gods filosofen: hoe in de middeleeuwen de basis werd gelegd voor de moderne wetenschap
Nieuw Amsterdam, 2014.
De volksverhuizingen: de geschiedenis van West-Europa, 375-800
Omniboek, 2020.
Vrouwen van Vlaanderen: een ongewone kijk op de geschiedenis van het graafschap Vlaanderen
Stichting Kunstboek, 2009.
De wereld in de tijd van Karel de Grote
Corona, 1999. (13+)
Vlaanderen in de middeleeuwen
Horizon, 2017.
De Franken en het christendom (550-850), een rechte lijn
Davidsfonds, 2016.
De Franken
Omniboek, 2021.
De middeleeuwers: mannen en vrouwen uit de Lage Landen, 450-900
Omniboek, 2020.
Karel de Grote
Aspekt, 2009.
Fictie
Karel de Grote
Daedalus, 2017. (strip)
Een olifant voor Karel de Grote
Uitgeverij Luitingh-Sijthoff, 2019.
De keerzijde van de keizer
Lannoo, 2012. (13+)
Karel ende Elegast
Amsterdam University Press, 2010.
De droom van Pepijn
Zwijsen, 2021. (9+)
Jonkvrouw
Davidsfonds, 2019. (15+)
Strips
Karolus Magnus. De Barbarenkeizer.
Daedalus, 2022-…
Suske en Wiske. De pottenproever (nr. 209)
Standaard Uitgeverij, 1994.