Titelblad van de in 1804 voor het eerst gepubliceerde Code Civil, het onder Napoleon opgestelde burgerlijk wetboek | Parijs, Fondation Napoléon.
Het wetboek van Napoleon
De Franse tijd
Kilometers en centiliters, het kadaster en het notariaat: allemaal zaken die vandaag vanzelfsprekend zijn, komen uit de tijd van de Franse overheersing. Ook het Burgerlijk Wetboek – de regels die gelden tussen Belgen onderling – dateert uit de Franse periode. De Code Napoléon uit 1804 vormde twee eeuwen lang de basis van onze burgerlijke rechtspraak.
Napoleon zelf noemde ‘zijn’ wetboek zijn grootste verwezenlijking, belangrijker dan al zijn overwinningen op het slagveld. Met eenvormige rechtsregels voor iedereen maakte hij een einde aan de oude maatschappij van voor de Franse Revolutie.
Toen België in 1830 onafhankelijk werd, bleef de Code Napoléon van kracht. Gaandeweg bleken wel steeds meer aanpassingen nodig, vooral omdat het wetboek uitging van een vader-echtgenoot die als een kleine keizer heerste over zijn vrouw en kinderen. Geleidelijk kregen vrouwen gelijke rechten en kinderen bescherming. Een definitieve breuk kwam er in 2003 toen België als tweede land ter wereld mensen van hetzelfde geslacht toeliet te trouwen.
Washington, National Gallery of Art.
In 1812 schilderde Jacques-Louis David Napoleon als een leider die tot diep in de nacht voor de Fransen aan het werk is in zijn studeerkamer. Op het tafeltje naast hem liggen de teksten van de Code Napoléon.
De Franse tijd
De Franse Revolutie van 1789 had verstrekkende gevolgen, niet alleen voor Frankrijk, maar voor grote delen van Europa en zelfs daarbuiten, in kolonies zoals Haïti. Omdat de Oostenrijkse Nederlanden en het prinsbisdom Luik, samen ongeveer het huidige België, in 1795 door Frankrijk werden veroverd en ingelijfd, golden ook hier de revolutionaire hervormingen.
De revolutionairen proclameerden vrijheid en gelijkheid en schaften adellijke voorrechten af. Ze centraliseerden het economisch systeem, de gezondheidszorg en het onderwijs en maakten komaf met lokale bijzonderheden. De oude vorstendommen werden vervangen door een nieuwe bestuurlijke indeling in departementen, voorlopers van de huidige provincies.
Toen generaal Bonaparte in 1799 aan de macht kwam en vijf jaar later als keizer Napoleon werd gekroond, schafte hij sommige hervormingen van de Revolutie af. Vele andere gaf hij een duurzaam karakter, zoals de burgerlijke stand en het decimaal stelsel. Zijn Code Napoléon zorgde voor een juridische aardverschuiving. Terwijl voor de komst van de Fransen een chaos aan lokale gewoontes en rechtsregels bestond, gold voortaan voor iedereen hetzelfde recht.
In 1815 werd Napoleon verslagen bij Waterloo. De voormalige Oostenrijkse Nederlanden en het prinsbisdom Luik werden bij het nieuwe Koninkrijk der Nederlanden gevoegd en vormden, na de revolutie van 1830, het huidige België. Maar veel van de Franse hervormingen waren blijvend en ook de verfransing liet haar sporen na.
Focuspunten
Antwerpen, FelixArchief.
Het Koninklijk Atheneum van Antwerpen werd in 1807, onder Frans bewind, opgericht als Ecole secondaire. Deze eerste ‘staatsschool’, zonder inmenging van de geestelijkheid, was gehuisvest in het voormalige klooster van de Zwartzusters in de gelijknamige straat. Sinds 1884 is het Atheneum gevestigd in de ‘Tempel der Wetenschap’ aan de huidige Rooseveltplaats, een gebouw ontworpen door stadsarchitect Pieter Dens (1819-1901).
Scheiding van kerk en staat
Een bijzonder mikpunt van de Franse revolutionairen vormde de katholieke kerk, die onder dwang haar machtige positie moest opgeven. De staat legde beslag op alle kerkelijke bezittingen. Religieuze gebouwen werden leeggeroofd en abdijen opgeheven. Veel kloosters werden zelfs helemaal gesloopt. Priesters die geen trouw aan de revolutie wilden zweren, werden vervolgd. De christelijke tijdrekening werd vervangen door de revolutionaire kalender. Die begon met het jaar I van de Revolutie (22 september 1792) en telde twaalf maanden van elk drie tiendaagse weken.
Kerk en staat werden gescheiden. Huwelijken en geboortes moest je voortaan eerst bij de burgerlijke stand registreren. Armen- en ziekenzorg kwamen onder controle van de overheid. In het onderwijs kwamen er staatsscholen, zoals het Atheneum van Antwerpen in 1807, de oudste nog bestaande openbare school in Vlaanderen. De invloed van de kerk in het openbare leven verminderde.
Omdat de antikerkelijke politiek op veel verzet stuitte, tekende Napoleon in 1801 een overeenkomst met de paus die sommige tradities in ere herstelde en een vergoeding verleende aan pastoors en bisschoppen als compensatie voor de onteigening van het kerkelijk bezit. Enkele jaren later schafte Napoleon de revolutionaire kalender af.
Mechelen, Hof van Busleyden.
In 2010 ontdekten archeologen een massagraf aan de Sint-Romboutskathedraal van Mechelen. Het bevatte de skeletten van 41 Boerenkrijgers, die op 23 oktober 1798 door het Franse leger waren gefusilleerd aan de voet van de toren.
Verzet tegen de revolutie: de Boerenkrijg
In de geannexeerde Zuidelijke Nederlanden konden de Franse hervormingen maar op weinig sympathie rekenen. Slechts een kleine groep werkte enthousiast mee met het nieuwe regime. Velen vonden vooral dat de Fransen hun geloof, tradities en voorrechten ondermijnden. Tal van tegenstanders van de revolutie vluchtten, maar anderen bleven én uitten hun ongenoegen. In 1798 brak er zelfs een gewapende opstand uit: de Boerenkrijg. Ook elders in Europa ontstonden anti-Franse opstanden.
Vele brigands (‘struikrovers’), zoals de Fransen de opstandelingen noemden, waren dagloners, ambachtslui en landbouwers uit armoedige streken. Toen in september 1798 de verplichte legerdienst voor mannen tussen 20 en 25 jaar werd ingevoerd, sloten velen zich bij de opstandelingen aan.
De opstand was niet centraal georganiseerd, maar bestond vooral uit kleine verzetsacties en leefde eerder buiten de grote steden. Op plaatsen zoals Bornem, Geel en Herentals werd hevig strijd geleverd. Maar amper drie maanden na de start van de opstand versloeg het Franse leger de Boerenkrijgers in de buurt van Hasselt. Het precieze aantal slachtoffers is niet gekend, maar wordt geschat tussen vijf- en tienduizend.
In 1853 schreef Hendrik Conscience over de Boerenkrijg een succesvolle roman die de plattelandsopstand in één klap verankerde in het collectieve geheugen. De roman moest eigenlijk de Belgische vaderlandsliefde van de lezer aanwakkeren in een tijd van Franse dreiging, maar leende zich later goed tot louter Vlaamsgezinde interpretaties.
Ontdek nog meer over dit onderwerp
Journaal
Bron: VRT archief – 5 mei 2021
Karrewiet VRT
Bron: VRT archief – 5 mei 2021
Non-fictie
Het strijdtoneel van Europa: 1648-1815: De Zuidelijke Nederlanden onder Spaans, Oostenrijks en Frans bewind
Davidsfonds, 2019.
Revolutie in Antwerpen. De aquarellen van Pierre Goetsbloets (1794-1797)
Ludion, 2021.
België onder het Frans Bewind: 1792-1815
Gemeentekrediet, 1993.
Waterloo 1815-1914: de Europese erfenis van Napoleon
Houtekiet, 2014.
De Franse Revolutie 1 – Van revolte tot republiek
Horizon, 2022.
De Franse Revolutie 2 – Van Robespierre tot Napoleon
Horizon, 2022.
Napoleon 1: van strateeg tot keizer
Manteau, 2019.
Napoleon 2: van keizer tot mythe
Manteau, 2019.
Waterloo: de laatste 100 dagen van Napoleon
Manteau, 2013.
Napoleon: de schaduw van de revolutie
De Bezige Bij, 2019.
Met Napoleon naar Moskou: de ongelooflijke overlevingstocht van Joseph Abbeel
Davidsfonds, 2011.
Antihelden: bijzondere levens van gewone mensen uit de tijd van Napoleon
WBooks, 2015.
De fantoomterreur: revolutiedreiging en de onderdrukking van de vrijheid, 1789-1848
Uitgeverij Balans, 2015.
Fictie
Bakelandt
18 delen, Saga uitgaven, 2020. (stripreeks)
De voorspelling
Davidsfonds Infodok, 2009. (12+)
De vergissing
Davidsfonds Infodok, 2003. (12+)
Soldaat Marie
Clavis, 2018. (15+)
Rood
Manteau, 2010. (12+)
IJzerkop
Querido, 2019. (14+)
Boerenkrijg
(VRT, 1999).