De Belgische grondwet trad in werking in 1831, de oudst bekende Nederlandse vertaling (“Belgische Staetswet”) verscheen meteen naast de Franse tekst in het Bulletin officiel (februari 1831). | Federaal Parlement.
Een liberale grondwet
België onafhankelijk
Met de Belgische Revolutie van 1830 gaf de burgerij uitdrukking aan haar streven naar een nationale staat met een liberaal regime. Dat kwam tot uiting in de grondwet die begin 1831 werd goedgekeurd en nagenoeg 140 jaar lang ongewijzigd bleef.
Twee dagen nadat Belgische revolutionairen op 4 oktober 1830 de onafhankelijkheid hadden uitgeroepen, kreeg een commissie van veertien overwegend jonge juristen de opdracht een grondwetsvoorstel op te stellen. De grondwet moest de basisrechten van de Belgen en de fundamenten van de nieuwe staat juridisch verankeren.
De commissie putte haar inspiratie onder meer uit de Nederlandse grondwet van 1815, Franse voorbeelden en Britse parlementaire tradities. Na vijf zittingen zat hun werk er al op. Belgen zouden heel wat individuele vrijheden genieten. België werd een parlementaire monarchie. De macht lag niet langer bij een koning, maar bij het volk, dat vertegenwoordigd werd door een verkozen parlement. Na enkele kleine aanpassingen nam het Nationaal Congres (het voorlopig parlement) de Belgische grondwet aan op 7 februari 1831.
Brussel, Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België.
Gustaaf Wappers, Episode uit de Septemberdagen van 1830 op de Grote Markt van Brussel, 1835.
België onafhankelijk
Van 1815 tot 1830 vormden het huidige België en Nederland samen het Koninkrijk der Nederlanden onder Willem I. Dat koninkrijk werd gecreëerd door Groot-Brittannië en de andere Europese grootmachten die Napoleon hadden verslagen. Die nieuwe staat moest een buffer vormen tegen toekomstige Franse uitbreidingspogingen.
In het zuidelijke deel van het jonge koninkrijk groeide al snel ontevredenheid. De stedelijke middenklasse wilde politieke inspraak en persvrijheid, de katholieke kerk wilde minder overheidsbemoeienis in het onderwijs en de adel minder belastingen. Bovendien verzette de verfranste elite zich tegen de taalpolitiek van Willem I, die het Nederlands als onderwijs- en bestuurstaal bevorderde. Toen in 1830 de voedselprijzen stegen, begon ook de bredere bevolking te morren.
In juli 1830 barstte een revolutie los in Parijs en een maand later kwam ook Brussel in opstand. Het revolutionaire vuur verspreidde zich razendsnel. Een voorlopige regering riep de Belgische onafhankelijkheid uit. Het Nationaal Congres werd verkozen om een grondwet te stemmen.
Om als onafhankelijke staat te overleven had België de steun van de Europese grootmachten nodig, allemaal monarchieën. Die waren niet happig op revolutionaire experimenten die tot een republiek zouden leiden. Daarom koos de grondwetscommissie voor een parlementaire monarchie. Omdat geen van de grootmachten te veel invloed mocht krijgen over de nieuwe staat, kwam de Duits-Britse Leopold van Saksen-Coburg als compromisfiguur op de Belgische troon. Maar voorts bevatte de grondwet sterke liberale accenten.
Focuspunten
Privécollectie.
De toenadering tussen katholieken en liberalen lag aan de basis van de Belgische Revolutie. Deze Nederlandse spotprent uit 1828 voorspelde dat deze gelegenheidsalliantie niet lang zou blijven duren.
Compromis tussen liberalen en katholieken
Tijdens de Belgische opstand trokken twee strekkingen de macht naar zich toe: de liberalen en de katholieken. Beide groepen zetelden in het Nationaal Congres en probeerden het jonge België volgens hun belangen en idealen vorm te geven.
De liberale groep bestond uit professoren, onderwijzers, advocaten en journalisten uit de stedelijke middenklasse. Geïnspireerd door het nationalisme en liberalisme die overal in Europa opgang maakten, wilden ze via een parlementaire democratie zoveel mogelijk politieke macht geven aan het volk. Met ‘het volk’ bedoelden ze in de eerste plaats hun eigen klasse. De brede bevolking echt inspraak geven, ging hun te ver. Ook verdedigden ze de rechten en vrijheden van het individu en wilden ze zoveel mogelijk komaf maken met de oude privileges van adel en kerk.
De tweede – grotere – groep bestond uit katholieke adellijke grootgrondbezitters, rijke ondernemers en kerkelijke gezagsdragers. Hun was het vooral te doen om het behoud of herstel van hun macht. Zo ijverden ze voor het cijnskiesrecht, waardoor enkel diegenen die voldoende belastingen betaalden – de allerrijksten – konden stemmen. De katholieken drongen aan op godsdienstvrijheid zodat de overheid zich niet met hun activiteiten zou bemoeien. Onderwijsvrijheid liet de kerk toe om toekomstige generaties katholiek op te leiden in haar eigen scholen. Later zouden katholieken en liberalen ruziën over de interpretatie van die onderwijsvrijheid en dat zou tweemaal leiden tot een ‘schoolstrijd’ tussen het rijksonderwijs (door de staat georganiseerd) en vrije (vaak katholieke) scholen.
Gent, Liberas, litho M. Molenschot.
Op 14 juni 1846 vond het eerste congres van de Belgische liberalen plaats in het stadhuis van Brussel. De stichting van de liberale partij, onder impuls van de vrijmetselaarsloges, betekende het einde van de liberaal-katholieke alliantie.
Verregaande politieke vrijheden
De Belgische grondwet legde een voor die tijd verregaande reeks fundamentele rechten en vrijheden vast. Ze garandeerde de Belgen gelijkheid voor de wet, bescherming tegen gerechtelijke willekeur, vrijheid van eredienst, vrijheid van onderwijs, persvrijheid en recht van vereniging. De tekst was een voorbeeld voor revolutionairen elders in Europa.
Tegelijk verankerden de elites die in 1830 aan de schrijftafel zaten hun privileges in de grondwet, bijvoorbeeld via het cijnskiesrecht. Een beperkte groep mannelijke burgers – zo’n 2% van de vier miljoen Belgen – had zo alle politieke macht. Vrouwenstemrecht zou pas worden ingevoerd in 1948.
De vooruitstrevende principes van de grondwet botsten ook vaak met de praktijk. Zo verklaarde het Burgerlijk Wetboek – een erfenis van Napoleon – gehuwde vrouwen handelingsonbekwaam. De strafwet verbood dan weer werkstakingen van arbeiders, die zich daardoor moeilijk konden verenigen in vakbonden.
De grondwet nam de vrijheid van taal op, een reactie op de Nederlandse taalpolitiek van Willem I. Dat betekende in de praktijk niet zozeer dat burgers vrij waren hun taal naar keuze te gebruiken tegenover de gezagsdragers, maar wel dat die laatsten het recht hadden het Frans te kiezen, ook wanneer de meerderheid van de bevolking die taal niet of amper machtig was. Dat leidde tot de snelle verfransing van het openbare leven in de Nederlandstalige provincies. Daartegen zou de Vlaamse beweging in verzet komen.
Ontdek nog meer over dit onderwerp
De Afspraak
Bron: VRT archief – 6 okt 2015
150 jaar Belgen – Wij willen Willem weg
Bron: VRT archief en anderen – 24 sep 1980
Non-fictie
Het (on)verenigd koninkrijk 1815-1830. Een politiek experiment in de Lage Landen
Ons Erfdeel, 2015
Leopold I. De eerste koning van Europa
De Bezige Bij, 2011.
Het verlies van België. De strijd tussen de Nederlandse koning en de Belgische revolutionairen in 1830
Horizon, 2019.
De erfenis van 1830
Acco, 2016.
Het verloren koninkrijk: het harde verzet van de Belgische orangisten tegen de revolutie 1828-1850
De Bezige Bij, 2014.
De constructie van België 1828-1847
LannooCampus, 2006.
Fictie
De vrouw met de luifelhoed
Kirjaboek, 2012.
De zon komt op in het westen
Kirjaboek, 2012.
De taal van de sterren
Kirjaboek, 2012.
Het land dat nooit was: een tegenfeitelijke geschiedenis van België
De Bezige Bij, 2015.