Erasmus
Humanisme
Erasmus was een van de invloedrijkste Europese denkers van de 16e eeuw. Hij schreef over opvoeding en onderwijs en leverde scherpzinnige kritiek op de kerk en de machthebbers. Zijn geschriften vormden mee de filosofische en religieuze denkbeelden van zijn tijd.
Erasmus werd geboren in Rotterdam – die Hollandse stad behoorde toen tot de Bourgondische Nederlanden – maar reisde heel zijn leven door Europa. Door zijn uitzonderlijke kennis van de Griekse en Latijnse literatuur wist hij de oudheid weer tot leven te wekken. Zijn meest ambitieuze verwezenlijking was de uitgave van het Nieuwe Testament in 1516. Dat onderdeel van de Bijbel was oorspronkelijk in het Grieks geschreven, maar de katholieke kerk gebruikte al duizend jaar een niet altijd even betrouwbare Latijnse vertaling. Erasmus gaf de Griekse bronteksten uit en maakte een nieuwe Latijnse vertaling met commentaar. Die vertaling zette traditionele interpretaties van de Bijbel op losse schroeven. In Leuven was Erasmus de drijvende kracht achter het Drietalencollege. Daar konden studenten voor het eerst de drie Bijbelse talen – Hebreeuws, Grieks en Latijn – samen bestuderen.
KU Leuven Bibliotheken, visualisatie Timothy de Paepe
Reconstructie van het Drietalencollege in Leuven. De instelling was een kweekvijver voor humanisten zoals Gemma Frisius, Andreas Vesalius, Gerard Mercator and Rembert Dodoens.
Humanisme
Erasmus was een boegbeeld van het humanisme. Dat is een intellectuele beweging die zich in de 15e en 16e eeuw vanuit Italië over Europa verspreidde. De humanisten moedigden het kritische denken aan. Ze pleitten voor een filosofie en ethiek die de mens centraal stelde (vandaar: humanisme). Dat opende de deur voor vernieuwingen in heel wat vakgebieden, zoals taalstudie, wiskunde, anatomie, cartografie, plantkunde, geneeskunde…
Hun inspiratie vonden de humanisten in de klassieke Latijnse en Griekse teksten, die ze bestudeerden, bewonderden en navolgden. Ze zuiverden die oude teksten van fouten en opzettelijke veranderingen die er geleidelijk waren ingeslopen. Zo legden ze de basis van de filologie, de wetenschappelijke studie van taal en literatuur.
De humanisten bestudeerden ook de geschiedenis en filosofie van de oudheid. Ze vonden dat mensen uit de hogere standen die kennis nodig hadden om hun leidende rol in de maatschappij te vervullen. Onderwijshervorming was daarom belangrijk. Zo hoorden men op school het Latijn onder de knie te krijgen door de taal actief te gebruiken en niet door de regels van de grammatica uit het hoofd te leren zonder ze te begrijpen.
Ten noorden van de Alpen bestudeerden humanisten zoals Erasmus ook de Bijbel en de kerkvaderschristelijke schrijvers en leraars uit de 2e tot 7e eeuw die binnen de katholieke kerk gezag hebben als verkondigers van de waarheid. . Dat moest leiden tot een zuiverder christendom, dichter bij het evangelie, ontdaan van wantoestanden, holle rituelen en theologische spitsvondigheden.
Focuspunten
Brugge, Musea Brugge, Prentenkabinet Van Hoorebeke
Portret van Maarten Luther door Henrich Aldegrever, 1540.
Het protestantisme
Heel wat humanisten, zoals Erasmus, wilden het geloof hervormen, maar braken niet met de officiële kerk. Maarten Luther deed dat wel. Deze Duitse monnik en hoogleraar theologie stond aan de wieg van het protestantisme. Die stroming veroorzaakte een scheuring binnen het westerse christendom.
Als geboortedatum van het protestantisme geldt 31 oktober 1517. Toen lokte Luther een debat uit door 95 stellingen op de deur van de kerk van Wittenberg te spijkeren. Hij bekritiseerde daarin de handel in aflaten. Met aflaten konden gelovigen hun straffen in het vagevuurvolgens het katholieke geloof de plaats waar gelovigen na hun dood voor een bepaalde tijd terechtkomen als hun ziel, vanwege hun zonden, nog niet volledig zuiver is. ‘afkopen’. Aflaten waren een belangrijke bron van inkomsten voor de kerk, maar volgens Luther een corrupte praktijk. Hij vond dat geloof en goddelijke genadede hulp die God aan de gelovige verleent om de hemel te bereiken. volstonden om het eeuwige leven te verdienen. Ook heiligenverering en de meeste sacramentenbijzondere rituelen die christenen gebruiken om hun verbondenheid met God te versterken. (op de doop en de eucharistie na) waren overbodig. Om de gelovigen in direct contact te brengen met Gods woord vertaalde hij de Bijbel van Erasmus in het Duits.
Luthers ideeën bereikten als snel de Zuidelijke Nederlanden, maar de kerk veroordeelde zijn geschriften als ketterij. Ook Karel V vervolgde de lutheranen. Zelfs verzoeners zoals Erasmus keerden zich uiteindelijk tegen de leer van Luther. Volhardende protestanten betaalden met hun leven. In 1523 werden twee volgelingen van Luther levend verbrand in Brussel. Honderden terechtstellingen zouden volgen. Toch nam het protestantisme verder uitbreiding, want na Luther kwamen andere kerkhervormers, zoals Jean Calvin, een Franse theoloog die zich in Genève vestigde en in de Nederlanden op een ruime aanhang kon rekenen.
Antwerpen, Museum Plantin-Moretus, LUCID
De goed bewaarde 16e-eeuwse drukkerij van Christoffel Plantin in het Museum Plantin-Moretus in Antwerpen.
De boekdrukkunst
Omstreeks 1450 ontwikkelde Johannes Gutenberg in Mainz een techniek om teksten te drukken met losse metalen letters en een drukpers. Dankzij die boekdrukkunst konden boeken sneller en in grotere aantallen geproduceerd worden. De humanisten en de protestanten hadden een groot deel van hun invloed te danken aan hun samenwerking met drukkers en uitgevers. Ideeën raakten vlugger verspreid en bereikten een ruim, internationaal publiek. Kerk en overheid vreesden de nieuwe macht van het gedrukte woord en van gedrukte illustraties. Ze reageerden met censuur, boekverbrandingen en zelfs een lijst met verboden boeken.
Jan van Westfalen en zijn zakenpartner Dirk Martens drukten in 1473 in Aalst de eerste boeken in de Zuidelijke Nederlanden. Martens vestigde zich later in Leuven en werd er een van de uitgevers van Erasmus. Vanaf 1490 werd Antwerpen hét boekencentrum van de Zuidelijke Nederlanden, gevolgd door universiteitsstad Leuven. In de tweede helft van de 16e eeuw werd de ingeweken Fransman Christoffel Plantin een van de invloedrijkste uitgevers van Europa. Hij publiceerde in de Scheldestad met veel zorg en oog voor kwaliteit de Griekse en Romeinse klassieken, edities van de oudste Bijbelteksten, liturgische boekeneen boek met teksten voor gebruik in de kerk. , atlassen, geleerde traktaten en muziekdrukken. Baanbrekend waren de Polyglotbijbel (een uitgave van de Bijbel in vijf talen) en het eerste woordenboek van de Nederlandse taal.
Ontdek nog meer over dit onderwerp
Journaal
Bron: VRT archief – 21 jun 2018
Klaar – Erasmus
Bron: VRT archief – 27 jan 2021
Non-fictie
Erasmus
Athenaeum – Polak & Van Gennep, 2020.
Geloof alleen! Protestanten in België: een verhaal van 500 jaar
Garant, 2017.
De eerste protestanten in de Lage Landen: geloof en heldenmoed
Davidsfonds, 2004.
Vrouwengesprekken: een keuze uit de Colloquia
Athenaeum – Polak & Van Gennep, 2005.
Balthasar Moretus en de passie van het uitgeven
BAI, 2018.
Gelukkige stad. De gouden jaren van Antwerpen (1485-1585)
Amsterdam University Press, 2017.
De woordenaar. Christoffel Plantijn, ‘s werelds grootste drukker en uitgever 1520-1589
Balans, 2014.
Erasmus: dwarsdenker; een biografie
De Bezige Bij, 2021.
Belgisch protestantisme in perspectief: doorkijkjes in 450 jaar ideeëngeschiedenis
Houtekiet, 2011.
Antwerpen in de tijd van de Reformatie: ondergrond protestantisme in een handelsmetropool 1550-1577
Meulenhoff, 1996.
Het gevleugelde woord. Geschiedenis van de Nederlandse literatuur 1400-1560
Bert Bakker, 2007.
Anna Bijns, van Antwerpen
Bert Bakker, 2011.
Protestantisme: aspecten van de reformatie tussen humanisme en verlichting
Academia Press, 2014.
Antwerpen. De gloriejaren
De Bezige Bij, 2021.
Op reis met Plantijn. Onderweg in de 16de eeuw
BAI, 2021.
Fictie
De droom van Christoffel
Uitgeverij Vrijdag, 2016. (OKAN, 14+)
Het geheim van Erasmus
Mozaïek, 2006. (13+)
Het manuscript van Giudecca
Atlas, 2005.
De schaduw van Erasmus: historische roman
Houtekiet, 2006.
De verloren droom van Pieter Gillis: historische roman over Antwerpen tussen Reformatie en humanisme
Davidsfonds, 2010.
Wentelsteen: Erasmus en de moeizame geboorte van het Collegium Trilingue: historische roman
Davidsfonds Uitgeverij, 2017.
Het geheim van Plantyn
De Vries-Brouwers, 2010.
Storm: de verboden brief van Maarten Luther
Ark Media, 2019. (9+)
Tikkie terug!; de tijdreis van Bas
Museum Gouda, 2016. (9+)
Zotten zijn wij die gedichten schrijven: Goudse dichters over Erasmus
De Vrije Uitgevers, 2019.
Strips
Keizer Karel. De laatste Bourgondiër
2000.
Erasmus in Europa
Erasmus Universiteit, 2009. (9+)
Suske en Wiske. De Geplaagde Plantijn (nr. 366)
Standaard Uitgeverij, 2023.
Life is beautiful
30 kortfilms over dromen, leven en liefde, met als uitgangspunt spreuken van Erasmus (A Film, 2011).
Storm: letters van vuur
(2017)
TRAPMAN, Hans, Erasmus: een hoorcollege over zijn leven, oeuvre en de invloed van zijn denken
Home Academy, 2013.
Hollands grootste humanist
De Vrije Uitgevers, 2012.