Eerste pagina van het Mechels Koorboek. De openingsminiatuur toont vermoedelijk de jonge Karel V op een troon | Mechelen, Regionale Beeldbank.
Het Mechels Koorboek
Polyfone muziek in de Lage Landen
Het Mechels Koorboek is een van de mooiste en best bewaarde muziekhandschriften uit de 16e eeuw. Het werd rond 1515 gemaakt in het atelier van Petrus Alamire in Mechelen. De Dijlestad was toen de feitelijke hoofdplaats van de Nederlanden en dankzij Margaretha van Oostenrijk een belangrijk cultureel centrum.
Het Koorboek bevat de muziek voor zeven meerstemmige Latijnse missen: een van componist Matthaeus Pipelare en zes van hofzanger en componist Pierre de la Rue. Meerdere zangers zongen samen uit dit grote boek, dat op een lezenaar stond. Petrus Alamire kopieerde en verkocht luxueuze muziekhandschriften, versierd met miniaturengeschilderde voorstellingen in een handschrift. . Hij verzorgde meerdere muziekmanuscripten in opdracht van het Mechelse hof. Die handschriften kan je vandaag in heel Europa terugvinden. Het Mechels Koorboek was waarschijnlijk een cadeau van Maximiliaan van Oostenrijk aan zijn kleinzoon, de latere keizer Karel V.
Parijs, Bibliothèque nationale de France, fr. 1537, fol. 58v.
Polyfonist Johannes Ockeghem (rond 1410-1497), vermoedelijk de zanger met de bril, zingt uit een koorboek. Postume miniatuur (2e kwart 16e eeuw).
Polyfone muziek in de Lage Landen
Het Koorboek bevat polyfone – of meerstemmige – muziek. Bij eenstemmige muziek, zoals de Gregoriaanse kerkmuziek, zingt iedereen dezelfde melodie. Polyfonie betekent dat de componist meerdere melodieën combineert, die toch op elkaar afgestemd zijn. Die nieuwe muziekvorm ontwikkelde zich vanaf 1200. De kapelmeesters van de kathedraal Notre-Dame in Parijs speelden daarbij een belangrijke rol. Zij voegden een tweede en derde stem toe aan de Gregoriaanse melodie.
Tijdens de 15e en 16e eeuw was de Franco-Vlaamse polyfonie de belangrijkste muziekstijl aan de grote hoven in heel West-Europa. Franco-Vlaams betekent hier: aan beide kanten van de taalgrens die door de Lage Landen loopt en die toen op artistiek vlak geen rol speelde. Die bloei was te danken aan de uitstekende koorscholen van de kathedralen van Doornik, Kamerijk en Luik en van belangrijke kerken in onder andere Brugge, Gent, Antwerpen, Brussel en Bergen. Daar leerden talentrijke jongens van een zangmeester de mis opluisteren met Gregoriaanse en polyfone gezangen.
De componisten en zangers uit de Lage Landen waren bijzonder populair in de rest van Europa. Polyfonisten zoals Josquin des Prez, Jacob Obrecht, Adriaan Willaert en Philippus de Monte trokken naar de belangrijke hoven en kerken en zorgden zo voor de verspreiding van het Franco-Vlaamse repertoire in Europa. Ook de prachtige koorboeken zoals die van Alamire droegen daartoe bij.
Focuspunten
Regionale Beeldbank Mechelen, Jan-Baptist De Noter, 1780
Het Hof van Savoye, het stadspaleis van Margaretha van Oostenrijk in Mechelen, was een van de eerste renaissancegebouwen in de Nederlanden. In de 17e en 18e eeuw was het de zetel van de Grote Raad van Mechelen, het hoogste rechtscollege van de Nederlanden tot aan de Franse Revolutie.
Het hof van Margaretha van Oostenrijk
Margaretha van Oostenrijk was de enige dochter van Maximiliaan van Oostenrijk en Maria van Bourgondië. Vanaf 1507 bestuurde ze als landvoogdesvrouw die een land bestuurt als vertegenwoordiger van de vorst. de Habsburgse Nederlanden. Ze speelde ook een diplomatieke rol in de conflicten tussen de Habsburgers en de Franse koning over de grenzen van hun gebieden in de Lage Landen. Na de dood van haar broer Filips de Schone in 1506 overzag ze de opvoeding van zijn kinderen, onder wie de latere keizer Karel V.
Margaretha was hooggeschoold en een belangrijke mecenasiemand die als beschermheer of -vrouw van kunstenaars, geleerden of sporters optreedt. . Ze woonde in Mechelen in een van de eerste renaissancepaleizen van de Nederlanden, het Hof van Savoye. Ze gaf opdrachten aan tal van beeldhouwers, schilders, verluchterskunstenaars die afbeeldingen of decoratieve vormen in handschriften schilderen of tekenen. , glazenmakers, tapijtwevers, schrijvers, componisten… en maakte van haar hof een van de belangrijkste centra van de renaissancewedergeboorte van de klassieke oudheid, aanvankelijk enkel gebruikt voor de 15e-16e eeuw. in Noordwest-Europa.
Haar ruime bibliotheek bevatte niet alleen religieuze en didactische literatuur, maar ook ridderromans, liedboeken en kronieken. Ze legde een bijzondere kunstcollectie aan, met werken van klinkende namen als Jan van Eyck, Rogier van der Weyden en Jheronimus Bosch. Ze bezat ook stukken van bekende Italiaanse kunstenaars en zelfs voorwerpen van Azteekse en Arabische oorsprong. Zo’n veelzijdige collectie moest ook de macht van de Habsburgers uitdrukken. Tot slot was ze zelf literair actief. Ze schreef onder andere een aangrijpend klaaglied over de dood van haar broer, Filips de Schone.
Londen, British Museum, WB.261
Conrat Meit (ca. 1470/85-1550/51), Portretbuste in bukshout van Margaretha van Oostenrijk (1515/25). Hoogte 9 cm. De uit Worms afkomstige beeldsnijder en -houwer trad vóór 1514 in dienst van Margaretha van Oostenrijk.
‘Mijn hert altijt heeft verlanghen’ van Pierre de la Rue
Pierre de la Rue was de lievelingscomponist van Margaretha van Oostenrijk. Hij kreeg zijn opleiding aan de koorschool van de kathedraal van Doornik. In 1492 kwam hij in dienst van Margaretha’s vader, Maximiliaan van Oostenrijk, en later van haar broer, Filips de Schone. Van 1506 tot 1508 leidde hij in Spanje de hofkapel van Johanna van Castilië, de weduwe van Filips en de moeder van keizer Karel V. Daarna kwam hij terug naar het hof in Mechelen.
Pierre de la Rue componeerde voornamelijk in het Latijn en in het Frans. Maar er is van hem ook één Nederlandstalig lied bewaard: ‘Mijn hert altijt heeft verlanghen’. Dit liefdeslied werd ook in Europa populair, net zoals enkele andere Nederlandstalige ‘hits’. Die werden bewerkt en vertaald en vaak voor instrumentale uitvoeringen gebruikt.
De polyfonie bloeide niet alleen in de grote kerken en aan de Europese hoven. In de 16e eeuw bestelden ook rijke burgers zangboekjes voor eigen gebruik. Ze bevatten behalve kerkmuziek ook wereldlijke liederen, in het Frans en in het Nederlands. De burgerlijke muziekcultuur droeg zo bij tot de verspreiding van de Nederlandstalige polyfone muziek. De verspreiding van de drukkunst speelde daarin eveneens een rol. Zo publiceerde de Antwerpse muziekdrukker Tielman Susato in de jaren na 1550 elf Nederlandstalige ‘musyck boexkens’. De burgeroorlog in de Nederlanden op het einde van de 16e eeuw maakte een einde aan de bloei van het Nederlandstalige meerstemmige lied in de Zuidelijke Nederlanden.
Ontdek nog meer over dit onderwerp
Weg van het Meesterwerk
Bron: VRT archief, Sylvester productions – 4 sep 2019
Canvas Klassiek
Bron: VRT archief, Canvas en Bl!ndman – 26 okt 2008
Iedereen Klassiek
Bron: VRT archief – 16 apr 2018
Non-fictie
De Vlaamse Polyfonie
Davidsfonds, 2015.
Meerstemmigheid in beeld: zeven meesterwerken uit het atelier van Petrus Alamire
Davidsfonds, 2015.
The Mechelen Choirbook/Het Mechels Koorboek Study/Studie
Alamire Foundation/Davidsfonds, 2020.
Margareta van Oostenrijk. Parel van Bourgondië
Uitgeverij Elena, 2021.
De Hertogin. Margaretha van Oostenrijk, hertogin van Savooie 1480-1530
Querido,1981.
Dames met klasse – Margareta van York en Margareta van Oostenrijk
Davidsfonds, 2005.
Een muziekgeschiedenis der Nederlanden
Amsterdam University Press, 2011.
De klanken van de keizer: Karel V en de polyfonie
Universitaire Pers, 1999.
Kinderen van de Renaissance: kunst en opvoeding aan het Habsburgse hof (1480-1530)
Lannoo, 2021.
De schatkamer van Alamire: muziek en miniaturen uit Keizer Karels tijd, 1500-1535
Davidsfonds, 1999.
Macht, vrouwen en politiek, 1477-1558: Maria van Bourgondië, Margareta van Oostenrijk, Maria van Hongarije
Van Halewyck, 2000.
Wij, Habsburgers
Houtekiet, 2022.
Het Nederlandse liefdeslied in de middeleeuwen
Prometheus, 2021.
Fictie
De gestolen prinses
Davidsfonds/Infodok, 2009. (15+)
De nacht van Margaretha
Vantilt, 2000 (Toneelmonoloog).
De Gentse bruid
De Arbeiderspers, 2005.
Strips
Suske en Wiske. De Kleine Postruiter (nr. 186)
Standaard Uitgeverij, 1990.
Nu kijken
Hoe de Vlaamse polyfonie de muziekgeschiedenis veranderde
De wereld van Sofie – 13 mei 2023
Stratton Bull, artistiek leider van Cappella Pratensis, over het Mechels Koorboek.
Leuven Chansonnier trailer 20241031
Leuven Chansonnier episode 0 20241031
Leuven Chansonnier episode 1 20241031
Leuven Chansonnier episode 3 20241031
‘Vecchie letrose, villanella alla Napolitana’
(La Capella Reial de Catalunya & Hespèrion XXI)
Chanson Susanne un jour
(Vox Luminis)
Pour ung jamais
Chanson van Margareta van Oostenrijk (Corvina Consort)
Me fauldra il tousjours ainsi languir
Chanson van Margareta van Oostenrijk (La Morra)
The Consort of Musicke
Kirsti Consort
Consorto Etereo
Choeur B212
Conservatorium van Amsterdam o.l.v. Eduardo López Cabello
Egidius Kwartet
University of San Francisco Choir
La Morra
Capella Sancti Michaelis/Currende Consort
Les Jardins de Courtoisie
Encantar
Laudantes Consort
Laudantes Consort
S’io odo alcun felice, e lieto amante
(Ratas del Viejo Mundo)
Motet Timor et tremor
(The Sixteen)
Se je souspire/ Ecce iterum
Motet-chanson van Margareta van Oostenrijk (Cappella Clausura)
Mijn hert altijt heeft verlangen
(La Morra)
Mijn hert altijt heeft verlangen
(Capilla Flamenca)
Roepen, bidden, kermen, claghen
(Capella Sancti Michaelis/Currende Consort)
Bijkomend luister/kijk materiaal
Oh Flanders Free. Music of the Flemish Renaissance.
Capilla Flamenca (Alamire IUB 03; Naxos 554516)
Et lux perpetua. Funeral Music of the Renaissance.
Ensemble Chant 1450 (Christophorus 77298)
De wereldlijke werken
Camerata Trajectina met La Caccia en Brisk (Globe 6059)
Souterliedekens. 16e-eeuwse wereldlijke liederen en psalmzettingen van Jacobus Clemens non Papa en Gherardus Mes.
Camerata Trajectina (Globe GLO 6020)
The A-La-Mi-Re Manuscripts. Flemish Polyphonic Treasures for Charles V. Josquin/De la Rue/ Willaert.
Capilla Flamenca (Naxos 8.554744)
The Songbook of Zeghere van Male. Renaissance-Polyfonie in Brugge.
Capilla Flamenca (Eufoda 1155)