Eerste pagina van het Mechels Koorboek. De openingsminiatuur toont vermoedelijk de jonge Karel V op een troon | Regionale Beeldbank Mechelen.
Het Mechels Koorboek
Polyfone muziek in de Lage Landen
Een koorboek is een muziekboek met gebeden. De gebeden worden in de kerk gezongen door een koor van zangers. Het Koorboek van Mechelen is zo een boek. Het is met de hand geschreven. Het is gemaakt rond 1515. Het is een van de mooiste koorboeken uit die tijd. Het is heel groot. Meerdere zangers zingen samen uit het boek dat voor hen staat.
Het Mechels Koorboek is gemaakt door Petrus Alamire. Hij heeft een atelier in Mechelen. Zijn medewerkers schrijven er boeken woord voor woord over. Ze versieren de boeken met miniaturen. Dat zijn kleine schilderijen of versierde letters.
Mechelen is in die tijd de hoofdstad van de Lage LandenOngeveer het gebied van België en Nederland. . Margaretha van Oostenrijk woont er. Zij bestuurt de Lage Landen vanuit Mechelen. Zij maakt van Mechelen een belangrijk centrum voor de cultuur. Petrus Alamire maakt muziekboeken voor haar en haar familie. Dit boek was voor haar neef Karel. Die wordt later keizer Karel V.
Parijs, Bibliothèque nationale de France, fr. 1537, fol. 58v.
Polyfonist Johannes Ockeghem (rond 1410-1497), vermoedelijk de zanger met de bril, zingt uit een koorboek. Postume miniatuur (2e kwart 16e eeuw).
Polyfone muziek in de Lage Landen
In de middeleeuwenDe periode van 500 tot 1500. wordt er in een katholieke mis veel gezongen. De liederen zijn in het Latijn. Tot ongeveer 1200 zingt iedereen dezelfde melodie. De zangers zingen dus allemaal hetzelfde. Dat noemen we eenstemmig. Die muzieksoort noemen we ‘Gregoriaans’.
Rond 1200 ontstaat iets nieuws. Componisten bedenken muziek met meerdere melodieën door elkaar. De zangers zingen door elkaar. Toch klinkt het goed. De muziek is dus meerstemmig, niet eenstemmig. Een ander woord voor meerstemmig is ‘polyfoon’. De muziek in het Mechels Koorboek is daar een voorbeeld van.
Het begint in Parijs en Vlaanderen
Die nieuwe muziek voor meer stemmen ontstaat vanaf 1200 in Parijs. De componisten nemen een Gregoriaans lied en voegen er extra melodieën aan toe. Later bedenken componisten helemaal nieuwe meerstemmige liederen.
De componisten en zangers uit de Lage Landen worden tijdens de jaren 1400 en 1500 overal gevraagd en reizen veel rond. Ze treden op in kerken en paleizen.
Dat komt door de goede muziekscholen van Doornik, Kamerijk, Luik, Brugge, Gent, Antwerpen, Brussel en Bergen. Daar leren jongens Gregoriaanse en polyfone muziek zingen. Ook prachtige boeken, zoals het Mechels Koorboek, maken de polyfonie populair. Zo wordt de polyfone muziek bekend in heel Europa.
Op het einde van de jaren 1500 is er oorlog in de Lage Landen. Dat is het einde van de grote groei van de polyfonie in het gebied dat vandaag België is.
Focuspunten
Regionale Beeldbank Mechelen, Jan-Baptist De Noter, 1780.
Het Hof van Savoye, het stadspaleis van Margaretha van Oostenrijk in Mechelen, was een van de eerste renaissancegebouwen in de Nederlanden. In de 17e en 18e eeuw was het de zetel van de Grote Raad van Mechelen, het hoogste rechtscollege van de Nederlanden tot aan de Franse Revolutie.
Het hof van Margaretha van Oostenrijk
Vanaf 1507 bestuurt Margaretha van Oostenrijk de Lage Landen. Ze probeert ervoor te zorgen dat haar familie en de Franse koning geen oorlog voeren. Die hebben ruzie over de grenzen van hun gebieden in de Lage Landen.
Margaretha woont in Mechelen in het Hof van Savoye. Dat is een mooi paleis midden in de stad. Ze laat beeldhouwers, schilders, glazenmakers, tapijtwevers, schrijvers en componisten komen. Haar huis wordt een belangrijk centrum voor kunst, cultuur en kennis in Europa.
Boeken en kunst
Margaretha houdt van boeken. Ze heeft religieuze boeken en leerboeken. Ze heeft geschiedenisboeken, maar ook verhalen over ridders. En boeken met liederen.
Margaretha houdt ook van kunst. Ze heeft een grote verzameling kunst. Ze heeft werken van bekende schilders zoals Jan van Eyck, Rogier van der Weyden en Jheronimus Bosch. Ze heeft ook werken van bekende Italiaanse kunstenaars. En zelfs spullen van de Azteken en de Arabieren. Al die kunst moet ook de macht van haar familie tonen.
Margaretha schrijft ook zelf. Ze schrijft bijvoorbeeld een verdrietig lied over de dood van haar broer, Filips de Schone.
Londen, British Museum, WB.261.
Conrat Meit (ca. 1470/85-1550/51), Portretbuste in bukshout van Margaretha van Oostenrijk (1515/25). Hoogte 9 cm. De uit Worms afkomstige beeldsnijder en -houwer trad vóór 1514 in dienst van Margaretha van Oostenrijk.
Componist aan het hof: Pierre de la Rue
Pierre de la Rue is een componist. Hij schrijft liederen. Vanaf 1492 werkt hij voor Maximiliaan van Oostenrijk, de vader van Margaretha van Oostenrijk. Van 1506 tot 1508 werkt hij in Spanje. Daarna komt hij terug naar het hof van Margaretha in Mechelen. Zij is grote fan van zijn muziek. Hij schrijft heel wat liederen voor haar.
Pierre de la Rue schrijft vooral in het Latijn en in het Frans. We kennen ook één lied in het Nederlands van hem. Het gaat over de liefde. Het heet: ‘Mijn hert altijt heeft verlanghen’ of ‘Mijn hart verlangt altijd’. Dat lied wordt populair in Europa.
Drukkunst
Rond 1450 ontstaat de drukkunst. Die is heel belangrijk om muziek te verspreiden. Een drukpers is een machine waarmee je letters op papier drukt. Dat is veel goedkoper dan boeken met de hand te schrijven. En je kan er snel meer van maken. Zo kunnen meer mensen boeken kopen, ook zangboeken met muziek.
Zangboekjes
Rijke mensen kopen kleine zangboekjes voor zichzelf. Daarin staat kerkmuziek in het Latijn. En gewone liedjes in het Frans en in het Nederlands. Zo wordt de polyfone muziek nog meer bekend. Rond 1550 drukt de Antwerpse drukker Tielman Susato die muziekboekjes.
Ontdek nog meer over dit onderwerp
Weg van het Meesterwerk
Bron: VRT archief, Sylvester productions – 4 sep 2019
Canvas Klassiek
Bron: VRT archief, Canvas en Bl!ndman – 26 okt 2008
Iedereen Klassiek
Bron: VRT archief – 16 apr 2018
Non-fictie
De Vlaamse Polyfonie
Davidsfonds, 2015.
Meerstemmigheid in beeld: zeven meesterwerken uit het atelier van Petrus Alamire
Davidsfonds, 2015.
Margareta van Oostenrijk. Parel van Bourgondië
Uitgeverij Elena, 2021.
De Hertogin. Margaretha van Oostenrijk, hertogin van Savooie 1480-1530
Querido,1981.
Dames met klasse – Margareta van York en Margareta van Oostenrijk
Davidsfonds, 2005.
Een muziekgeschiedenis der Nederlanden
Amsterdam University Press, 2011.
De klanken van de keizer: Karel V en de polyfonie
Universitaire Pers, 1999.
Kinderen van de Renaissance: kunst en opvoeding aan het Habsburgse hof (1480-1530)
Lannoo, 2021.
De schatkamer van Alamire: muziek en miniaturen uit Keizer Karels tijd, 1500-1535
Davidsfonds, 1999.
Macht, vrouwen en politiek, 1477-1558: Maria van Bourgondië, Margareta van Oostenrijk, Maria van Hongarije
Van Halewyck, 2000.
Wij, Habsburgers
Houtekiet, 2022.
Het Nederlandse liefdeslied in de middeleeuwen
Prometheus, 2021.
Fictie
Suske en Wiske. De Kleine Postruiter (nr 186)
De Standaard, 1990.
De gestolen prinses
Davidsfonds/Infodok, 2009. (15+)
De nacht van Margaretha
Vantilt, 2000 (Toneelmonoloog).
De Gentse bruid
De Arbeiderspers, 2005.
Nu kijken
Hoe de Vlaamse polyfonie de muziekgeschiedenis veranderde
De wereld van Sofie – 13 mei 2023
Stratton Bull, artistiek leider van Cappella Pratensis, over het Mechels Koorboek.
‘Vecchie letrose, villanella alla Napolitana’
(La Capella Reial de Catalunya & Hespèrion XXI)
Chanson Susanne un jour
(Vox Luminis)
Pour ung jamais
Chanson van Margareta van Oostenrijk (Corvina Consort)
Me fauldra il tousjours ainsi languir
Chanson van Margareta van Oostenrijk (La Morra)
The Consort of Musicke
Kirsti Consort
Consorto Etereo
Choeur B212
Conservatorium van Amsterdam o.l.v. Eduardo López Cabello
Egidius Kwartet
University of San Francisco Choir
La Morra
Capella Sancti Michaelis/Currende Consort
Les Jardins de Courtoisie
Encantar
Laudantes Consort
Laudantes Consort
S’io odo alcun felice, e lieto amante
(Ratas del Viejo Mundo)
Motet Timor et tremor
(The Sixteen)
Se je souspire/ Ecce iterum
Motet-chanson van Margareta van Oostenrijk (Cappella Clausura)
Mijn hert altijt heeft verlangen
(La Morra)
Mijn hert altijt heeft verlangen
(Capilla Flamenca)
Roepen, bidden, kermen, claghen
(Capella Sancti Michaelis/Currende Consort)
Bijkomend luister/kijk materiaal
Oh Flanders Free. Music of the Flemish Renaissance.
Capilla Flamenca (Alamire IUB 03; Naxos 554516)
Et lux perpetua. Funeral Music of the Renaissance.
Ensemble Chant 1450 (Christophorus 77298)
De wereldlijke werken
Camerata Trajectina met La Caccia en Brisk (Globe 6059)
Souterliedekens. 16e-eeuwse wereldlijke liederen en psalmzettingen van Jacobus Clemens non Papa en Gherardus Mes.
Camerata Trajectina (Globe GLO 6020)
The A-La-Mi-Re Manuscripts. Flemish Polyphonic Treasures for Charles V. Josquin/De la Rue/ Willaert.
Capilla Flamenca (Naxos 8.554744)
The Songbook of Zeghere van Male. Renaissance-Polyfonie in Brugge.
Capilla Flamenca (Eufoda 1155)