Standbeeld van Pedro de Gante in Mexico-Stad, in 1976 geschonken door de provincie Oost-Vlaanderen en in 2020 weggehaald in de context van de dekoloniseringsbeweging. De Gante stichtte de eerste christelijke school op het Amerikaanse continent. | Wikimedia Commons.
Pedro de Gante
Europeanen in een ‘Nieuwe Wereld’
In 1523 reisde een monnik van Gent naar Tenochtitlan, het huidige Mexico-Stad. Hij heette Pieter van der Moere, maar bleef bekend onder zijn Spaanse naam Pedro de Gante. Op het Amerikaanse continent was hij een van de eerste Vlaamse getuigen van de verwoestingen aangericht door de Europese kolonisatoren.
Na een verblijf van vijftien jaar als lekenbroeder in een Gents franciscanenklooster stak Pieter van der Moere, die afkomstig zou zijn van Idegem (vandaag een deelgemeente van Geraardsbergen), de Atlantische Oceaan over. Hij reisde in het spoor van de Spaanse veroveraar Hernán Cortés en wilde de Azteken, de inheemse bevolking van het huidige Mexico, tot het christendom bekeren. De superioriteit van de christelijke beschaving was voor hem onaantastbaar. Mede daardoor was hij geschokt door de verwoestingen die Europeanen aanrichtten en door de meedogenloze uitbuiting van de lokale bevolking. Hij klaagde de misstanden aan in brieven aan Karel V en aan diens opvolger Filips II.
Antwerpen, Stadhuis Antwerpen.
Wandschildering van Piet Verhaert (1852-1908) in het trappenhuis van het Antwerpse stadhuis (1899). De taferelen herinneren aan de bloeitijd van de stad in de 16e eeuw. Hier verwelkomt de Antwerpse burgemeester de eerste Spaanse schepen met suiker uit de Canarische Eilanden. De bloei was te danken aan de koloniale handel en de suiker was afkomstig van plantages met slaafgemaakte Afrikanen.
Europeanen in een ‘Nieuwe Wereld’
Na de expeditie van Christoffel Columbus in 1492 staken Spaanse veroveraars de Atlantische Oceaan over. Niet veel later vonden ook andere Europese landen de weg naar Amerika. Dat was het startschot van de Europese koloniale expansie in alle delen van de wereld. Eeuwenlang brachten Europeanen vanuit veroverde gebieden rijkdommen naar tal van Europese steden. De eerste bescheiden stappen waren gezet aan het begin van de 15e eeuw, toen Portugezen nieuwe handelsroutes naar Indië begonnen te zoeken.
De Portugezen beperkten zich meestal tot handelsposten aan de kust of langs rivieren. De Spanjaarden trokken dieper landinwaarts en stichtten in delen van Centraal- en Zuid-Amerika grote kolonies als Nieuw-Spanje, Nieuw-Granada, Peru en La Plata. Daarmee maakten ze een einde aan de rijken van de Maya’s, Azteken en Inca’s. Om over een uitgestrekt gebied met miljoenen inwoners te kunnen heersen, hielden de Spanjaarden lokale machtsstructuren in stand. De elite van de inheemse bevolking kon een stuk macht en welvaart behouden door met de kolonisator samen te werken.
De (Zuidelijke) Nederlanden vormden een gebied van de Spaanse Habsburgers van 1506 tot 1713. Van daaruit vertrokken eveneens matrozen, soldaten, ambachtslieden, missionarissen en andere avonturiers naar de overzeese gebieden. Door de Atlantische handel kon Antwerpen, met zijn uitstekende relaties in Lissabon en Cádiz, in de 16e eeuw uitgroeien tot een haven van wereldformaat. De Scheldestad was het eindstation van de rijkdommen die de Europeanen uit de ‘Nieuwe Wereld’ aansleepten.
Focuspunten
Londen, British Museum, 261490001.
Een lokale inwoner wordt mishandeld door een eigenaar van een encomienda. Codex Kingsborough, 16e eeuw.
Een wreed systeem van overzeese uitbuiting
De komst van de Europeanen in Amerika had dramatische gevolgen voor de inheemse bevolking. Ze verplichtten de lokale bewoners om op plantages en in mijnen te werken. In ruil voor arbeid kregen ze voedsel, onderdak en christelijk onderwijs. In de praktijk ontaardde dat zogenaamde encomienda-systeem al snel in echte slavernij. De Europeanen brachten ook ziekten mee, waartegen de inheemse bevolking nog geen immuniteit had ontwikkeld. De mazelen en de pokken veroorzaakten zoveel doden dat de koloniale machthebber al gauw met een tekort aan arbeidskrachten kampte.
Daarom breidden de Europeanen de slavenhandel met Afrika gevoelig uit. Zo ontstond de beruchte trans-Atlantische driehoekshandel: Europese slavenhandelaars zeilden naar West-Afrikaanse kusten om er met textiel en wapens slaafgemaakte mensen te kopen. Zij werden in Amerika verhandeld voor ‘koloniale waren’ zoals tabak en suiker, die in Europa opnieuw met een mooie winstmarge werden verkocht. Tussen 1500 en 1875 werden meer dan 12,5 miljoen Afrikanen als slaven naar Amerika verscheept, de overgrote meerderheid na 1700. Naar schatting 15% stierf al tijdens de reis aan ziekte, ontbering of mishandeling. In de beginfase waren enkele Antwerpse en Brugse handelaren bij die slavenhandel betrokken. Later, in de 18e eeuw, ook handelaars uit de Oostenrijkse Nederlanden.
Sommige geestelijken bekritiseerden de politiek van de veroveraars. De Gante was een van hen, net zoals de Spaanse priester Bartolomé de las Casas. Die kon in 1542 keizer Karel V overtuigen om beperkingen op inheemse dwangarbeid in te stellen. De aanvoer van slaafgemaakte Afrikanen ging echter onverminderd voort.
Wikimedia Commons.
Op het plafond van de Iglesia de Nuestra Señora de las Angustias in Horta, op het Azoreneiland Fayal, zijn achttien wapenschilden van kolonistenfamilies te zien: Silveira en Goularte verwijzen respectievelijk naar de Vlaamse kolonisten Willem Vanderhaegen en Louis Govaert.
Vlamingen op de Azoren
Rond 1450 zette een groep Vlaamse kolonisten voet aan wal op de Azoren. Deze eilandengroep in de Atlantische Oceaan was sinds het begin van de 15e eeuw in handen van de Portugezen. Zij hadden er een uitvalsbasis gevestigd voor hun ontdekkingsreizen. Het dunbevolkte Portugal moedigde mensen uit bevriende landen en gebieden aan om naar de onbewoonde eilanden te migreren en ze te koloniseren. Maar de Portugezen transporteerden ook slaafgemaakte Afrikanen naar het gebied. Ze experimenteerden met suikerplantages en slavenarbeid, wat nadien in Amerika op grote schaal zou toegepast worden.
Portugal onderhield goede handelsbetrekkingen met de Bourgondische Nederlanden. En zo belandden ook enkele honderden Vlamingen op de Azoren. Het was een sociaal diverse groep, van wie de meesten afkomstig waren uit de regio rond Brugge. De Azoren bleken geen paradijs. Het leven was er hard, want de vulkanische eilanden moesten worden ontbost om aan landbouw te doen. Hoeveel Vlaamse kolonisten er op de Azoren zijn geweest is niet bekend, maar hun aanwezigheid moet de befaamde Noord-Nederlandse zeevaarder Jan Huygen van Linschoten zijn opgevallen. Hij beschreef de Azoren als de ‘Vlaemsche Eylanden’. Onder die naam zouden ze bekend blijven tot de 17e eeuw. Rond 1600 nam de Vlaamse aanwezigheid op de Azoren af, maar een dorpsnaam als Flamengos herinnert vandaag nog aan die kolonisten.
Ontdek nog meer over dit onderwerp
VRTNWS – Klaar
Bron: VRT archief – 5 dec 2018
Panorama, De Grootste Belg
Bron: VRT archief, De Mensen – 15 feb 1979, 24 okt 2005
Rond de Noordzee
Bron: VRT archief, De chinezen – 16 apr 2019
Non-fictie
Alles onder de hemel. Ferdinand Verbiest en de ontdekking van China.
Pelckmans, 2023.
1493. Hoe de wereld zich ontwikkelde na de ontdekking van Amerika
Nieuw Amsterdam, 2012.
De Slavenhandel
Corona, 2005. (12+)
Amerika voor Columbus
Corona, 2015. (12+)
Slavernij: een geschiedenis
Walburgpers, 2021.
De Belgische ontdekkingsreizigers. Van Rubroeck tot de Gerlache in zeven eeuwen en continenten
Lannoo, 2016.
Wij, Habsburgers
Houtekiet, 2022.
Fictie
De Avonturen van Suske en Wiske: Het Gouden Paard (nr. 45)
Standaard, 1959.
Nu kijken
