De Dulle Griet van Pieter Bruegel de Oude | Antwerpen, Museum Mayer van den Bergh.
Dulle Griet
Pieter Bruegel de Oude en de renaissance
Een ‘Dulle Griet’ met harnas en zwaard leidt een roversbende van vrouwen tussen de gekste monsters naar de opengesperde muil van de hel: Pieter Bruegel de Oude schilderde in 1563 een paneel dat tot de verbeelding blijft spreken.
In 1894 kocht de Antwerpse kunstverzamelaar Fritz Mayer van den Bergh op een veiling een opvallend, maar voor hem onbekend schilderij. Het bleek een meesterwerk te zijn van Pieter Bruegel de Oude uit 1563. De titel Dulle Griet is ontleend aan het Schilderboek (1604) van Karel van Mander. Die noemde Bruegel een navolger van Jheronimus Boschpopulaire schilder van enkele generaties voor Bruegel, vooral bekend om zijn fantasiewezens en monsters. , omdat hij ook ‘spookachtige taferelen en grappen’ schilderde. De Dulle Griet combineert inderdaad een heel duister tafereel met humoristische details.
Bruegel is vooral bekend om zijn boerentaferelen en afbeeldingen van spreekwoorden. De Dulle Griet bewijst dat hij veelzijdiger was. Zijn relatief kleine bewaard gebleven oeuvre bevat ook grote religieuze schilderijen en winterse of zonovergoten landschappen. Al zijn werken getuigen van een scherp observatievermogen. Geen andere kunstenaar uit de 16e eeuw geeft je het gevoel dichter te komen bij de mensen van toen.
Wenen, Kunsthistorisches Museum.
Pieter Bruegel de Oude, De Toren van Babel, 1563. In Bruegels Toren van Babel verwijst de havenstad naar Antwerpen. De toren zelf is geïnspireerd door het Colosseum in Rome. Het centrale thema van het schilderij, net als in het bijbelverhaal over de Babyloniërs, is de hoogmoed.
Pieter Bruegel de Oude en de renaissance
Bruegel is de bekendste schilder uit de 16e-eeuwse Nederlanden. Toch weten we over zijn leven niet zoveel met zekerheid. Hij werd wellicht rond 1525/1530 geboren in de omgeving van Breda en verhuisde in de late jaren 1540 naar Antwerpen.
Bruegel schilderde voor opdrachtgevers uit de economische, religieuze en intellectuele elite. Vaak maakte hij landschappen met veel figuren, zoals feestende of werkende boeren. Ze zijn druk in de weer met zaaien en oogsten, eten en drinken. Als kunstenaar kreeg hij naam door zijn prenten, verspreid door drukker-uitgevers die met nieuwe technieken een breed publiek bereikten. Zijn werken behoren vandaag tot de topstukken in musea van Antwerpen en Brussel tot Wenen en New York.
Bruegel was een buitenbeentje in zijn tijd. Zijn stijl en thema’s zijn niet echt typisch voor de (Italiaanse) renaissance, die opgang maakte in de Nederlanden. In de renaissance, letterlijk ‘wedergeboorte’, lieten kunstenaars zich inspireren door thema’s uit de klassieke oudheid. Bruegel kende de Italiaanse kunst wel door zijn reizen als jonge schilder, maar hij week er qua stijl en onderwerpskeuze van af. Andere 16e-eeuwse schilders zoals Quinten Metsijs, Jan Gossaert en Frans Floris sloten veel meer aan bij de traditie van de Italiaanse grootmeesters zoals Leonardo da Vinci, Rafaël en Michelangelo. Meestal werkten zij vanuit Antwerpen, in de 16e eeuw hét artistieke centrum van de Lage Landen.
Focuspunten
Basel, Kunstmuseum.
‘Ik, Catarina van Hemessen, heb mezelf geschilderd in 1548 op de leeftijd van 20 jaar’. Het vroegst bekende zelfportret van een kunstenaar (m/v) achter een schildersezel.
Vrouwen in de kunstwereld
In een reisverslag over de Nederlanden uit 1567 vermeldde de Italiaanse schrijver en koopman Lodovico Guicciardini enkele opvallend onafhankelijke vrouwen, onder wie ook ‘uitstekende schilderessen’. Dat verbaasde hem, in een tijd waarin vrouwen maar zelden kunstenares konden worden. Catharina van Hemessen uit Antwerpen was zelfs beroemd genoeg om aan het Spaanse hof in Madrid te worden uitgenodigd. De Gentse Susanna Horenbout werkte in dienst van de Engelse koning.
Een andere vrouw met grote invloed in het 16e-eeuwse kunstmilieu was Mayken Verhulst uit Mechelen. Zij was zelf schilderes en zakenvrouw. Na de dood van haar man, de schilder en graveur Pieter Coecke van Aelst, leidde ze tientallen jaren zijn atelier. Ze publiceerde boeken met zijn prenten, maar ook werken van Italiaanse auteurs over architectuur in de renaissance. Haar dochter Maria trouwde met Pieter Bruegel de Oude. Mayken overleefde hen beiden en gaf tekenles aan haar kleinzonen Pieter Brueghel de Jonge en Jan Brueghel.
In de bloeiende 16e-eeuwse kunstwereld van de Nederlanden opereerden dus ook doortastende en getalenteerde vrouwen, al kregen ze lang niet de kansen die ze verdienden. Zo konden ze alleen een artistieke opleiding volgen als hun vader of broer kunstenaar was. Toch onderscheidden ze zich soms als verstandige handelaars in prenten.
Amsterdam, Rijksmuseum, RP-P-OB-67.071.
Portret van Volcxken Diericx door Jan Wierix (1579). Met haar echtgenoot Hiëronymus Cock bestuurde Volcxken Diericx decennialang de belangrijkste prentenhandel in de zuidelijke Nederlanden.
De invloed van de prentkunst
Prenten bekleden een minder prominente plaats in de kunstgeschiedenis dan schilderijen, beeldhouwwerken of architectuur. Toch waren prenten voor de meeste mensen eeuwenlang de belangrijkste manier waarop ze met kunst in aanraking kwamen.
De uitvinding van de boekdrukkunst in de 15e eeuw maakte het mogelijk om prenten goedkoop en in grote hoeveelheden te drukken. Kunstenaars zoals de Duitser Albrecht Dürer of de Antwerpse broers Jan en Hieronymus Wierix specialiseerden zich in het graveren van tekeningen op hout, koper of andere materialen.
In de 16e eeuw legden creatieve ondernemers zich dankzij geavanceerde technieken specifiek toe op het uitgeven van prenten. Zo baatte Hieronymus Cock samen met zijn vrouw Volcxken Diericx in Antwerpen de succesvolle drukkerij ‘In de Vier Winden’ uit. Zij verkochten prenten naar schilderijen van Italiaanse meesters, maar ook Bruegel maakte zestig ontwerpen voor hen. Ook Bijbelse taferelen, afbeeldingen van heiligen, portretten van koningen en volkse taferelen circuleerden in groten getale. Prenten vormden vanaf de 16e eeuw een belangrijk wapen in de religieuze en politieke ideeënstrijd.
Ontdek nog meer over dit onderwerp
Hier spreekt men Nederlands
Bron: VRT archief – 30 jan 1960
Museum Tour – Museum Mayer van den Bergh
Bron: VRT archief – 19 okt 2020
Non-fictie
Mens, mythe en zinnelijkheid: de renaissance van Jan Gossart: het volledige werk
Mercatorfonds, 2010.
Bruegel in zwart en wit: het complete grafische werk
KBR, 2019.
Bruegel: de schilder van boeren en heiligen
Meulenhoff, 2019.
Wijvenwereld. Vrouwen in de middeleeuwse stad
Vrijdag, 2019.
Brueghel en tijdgenoten: kunst als verborgen verzet?
Waanders Uitgevers, 2021.
Mevrouw Renaissance, of: Het leven en werk van stammoeder Brueghel
EPO, 2019.
Pieter Bruegel: de biografie
Polis, 2016.
Gelukkige stad: de gouden jaren van Antwerpen (1485-1585)
Amsterdam University Press, 2017.
Portretten van bekende schilders uit de Lage Landen
Polis, 2020.
Mayken Verhulst (1518-1599). De Turkse manieren van een artistieke dame
Museum Het Zotte Kunstkabinet, 2005.
Antwerpen. De gloriejaren
De Bezige Bij, 2021.
Grote kunst voor kleine kenners: de Vlaamse Meesters
Borgerhoff & Lamberigts, 2019. (9+)
Vrouwenstreken. Onvergetelijke schilderessen uit de Lage Landen
Lannoo, 2000.
Elck zijn waerom: vrouwelijke kunstenaars in België en Nederland 1500-1950
Ludion, 1999.
Hieronymus Cock: de renaissance in prent
Mercatorfonds, 2013.
Fictie
Dulle Griet
De Eenhoorn, 2017. (8+)
Wildevrouw
De Bezige Bij, 2022.
Pieter Bruegel zo heb ik u uit uw werken geroken
Davidsfonds, 1990.
Het geheim van de Vlaamse Meesters
De Eenhoorn, 2019. (9+)
De Avonturen van Suske en Wiske: Het Spaanse Spook (nr. 70)
Standaard, 1952.
Suske en Wiske: De dulle griet (nr. 78)
Standaard, 1966.