Beelden worden neergehaald in een kerk tijdens de Beeldenstorm. Ets van Frans Hogenberg, 1566-1570 | Amsterdam, Rijksmuseum. RP-P-OB-78.784-90.
De Beeldenstorm
Burgeroorlog in de Nederlanden
De verdeeldheid tussen protestanten en katholieken leidde tot een beeldenstorm, die in 1566 als een schokgolf door de Nederlanden ging. Daarbij richtten calvinisten (protestanten) vernielingen aan in kerken en kloosters. Dat was het begin van ingrijpende gebeurtenissen waarbij de Nederlanden uit elkaar vielen.
Op 10 augustus 1566 hield hoedenmaker Sebastiaan Matte vlak buiten Steenvoordeplaats in de Westhoek, tegenwoordig net over de Franse grens. een vlammende hagenpreekeen clandestiene toespraak op het platteland. . Zoals zoveel calvinistische predikers richtte hij zich tegen de heiligenverering, maar ook tegen de hypocrisie en inhaligheid van de katholieke kerk. Zijn woorden vonden gretig gehoor bij de vele verarmde textielarbeiders in de Westhoek.
Na afloop trokken zijn toehoorders naar een nabijgelegen klooster en vernielden er alle afbeeldingen van heiligen. Vanuit Steenvoorde raasde die ‘Beeldenstorm’ door de Nederlanden. Op 20 augustus moesten de Antwerpse kerken en kloosters eraan geloven. Mensen uit alle lagen van de bevolking deden mee. Meestal waren de vernielingen goed georganiseerd door lokale calvinistische verenigingen en lieten besturen begaan omdat ze de nieuwe religie welgezind waren.
Amsterdam, Rijksmuseum, RP-P-OB-78.904.
Edelen vragen de landvoogdes om een verzachting van de plakkaten tegen het protestantisme (1566). Ze worden smalend ‘geuzen’ (bedelaars) genoemd. Ets van een anonieme kunstenaar, gemaakt tussen 1619 en 1649.
Burgeroorlog in de Nederlanden
Al in de eerste helft van de 16e eeuw ontstonden er spanningen in de Nederlanden. De op het platteland zo belangrijke textielnijverheid kreeg zware concurrentie vanuit Engeland. De Habsburgse keizer Karel V liet het opkomende protestantisme vervolgen. Toen in 1555 zijn zoon Filips II aan de macht kwam, verergerde de situatie. Filips was geboren en getogen in Spanje. Zijn bestuursstijl en afhankelijkheid van Spaanse raadgevers lagen moeilijk bij de stedelijke elite en de lokale adel. Nieuwe belastingen schiepen ongenoegen. Door zijn harde optreden tegen protestanten jaagde hij zelfs gematigde katholieken tegen zich in het harnas.
Zo ontstond de revolutionaire atmosfeer waarin in 1566 de Beeldenstorm kon uitbreken. Het Spaans-Habsburgse leger kon de opstandige stemming nog even de kop indrukken, maar in 1572 wisten opstandelingen de controle te verwerven over Holland en Zeeland. In 1576 gebeurde hetzelfde in Vlaanderen en Brabant. De edelman Willem van Oranje nam de leiding van de opstand op zich. De opstandelingen noemden zichzelf geuzen.
Volgens hen was Filips II, de wettige heerser, een tiran: hij respecteerde de rechten en vrijheden van zijn onderdanen niet. Omdat de koning hun inspraak negeerde kwamen de geuzen in opstand. Niet alle burgers deelden dat standpunt echter, en zo veranderde de opstand in een burgeroorlog. Mensen uit dezelfde stad, dezelfde landstreek kwamen tegenover elkaar te staan.
Focuspunten
Londen, The Trustees of the British Museum.
Filips van Marnix van Sint-Aldegonde (1540-1598) keerde als overtuigde calvinist terug uit Genève. Willem van Oranje stelde hem aan als buitenburgemeester van Antwerpen.
Calvinistische republieken in het zuiden
In de tweede helft van de 16e eeuw kende het calvinisme een ruime aanhang in de Zuidelijke Nederlanden. De volgelingen van de Frans-Zwitserse kerkhervormer Jean Calvin waren ook beter georganiseerd dan de aanhangers van Maarten Luther. Ze vormden de harde kern van de opstand. In heel wat steden namen calvinisten zelfs de stadsbesturen over en vormden er eigen republieken.
De meest verregaande was de calvinistische republiek van Gent. Tussen 1577 en 1584 opereerde die stad als een onafhankelijke stadsstaat. Ook in Mechelen, Ieper, Brussel, Brugge en Antwerpen ontstonden gelijkaardige republieken. Die nieuwe bestuursvormen waren politieke experimenten. Vaak kregen gewone mensen er meer macht in handen en introduceerden de stadsbesturen rechtvaardiger belastingen. En er was natuurlijk een religieuze component. Zowat alle stadsrepublieken vervolgden de katholieken. In heel wat steden vond een tweede, ‘stille’ beeldenstorm plaats, waarbij de kerken grondig werden gezuiverd van heiligenbeelden.
De calvinistische stadsrepublieken was geen lang leven beschoren. Na enkele jaren kon het Spaanse leger ze een voor een opnieuw onderwerpen. Als laatste stadsrepubliek moest die van Antwerpen er in 1585 aan geloven.
Antwerpen, Collectie Stad Antwerpen, MAS.
Anoniem schilderij van de Spaanse Furie, 1585. Tijdens die zogenoemde Spaanse Furie van 1576 staken muitende Spaanse soldaten Antwerpen in brand. Duizenden mensen stierven. Honderden huizen werden afgebrand, ook het nieuwe stadhuis ging in vlammen op.
De val van Antwerpen en de scheuring van de Nederlanden
Tijdens de 16e eeuw was Antwerpen uitgegroeid tot de commerciële hoofdstad van Noordwest-Europa. Spaanse en Portugese schepen kwamen met koloniale waren uit de ‘Nieuwe Wereld’ naar de havenstad, die door handelsroutes over land verbonden was met de Duitse en Italiaanse gebieden. Engelsen voerden wol in en graan kwam uit het OostzeegebiedDuitsland, Polen en Scandinavië, landen rond de Oostzee. . Dat graan was nodig om de vele stedelingen in de Nederlanden te voeden. Antwerpen werd een van de grootste steden van Europa.
Toen Antwerpen een calvinistische republiek werd, raakte het lot van de stad verbonden met dat van de opstand. In 1578 vestigde Willem van Oranje zich in Antwerpen, dat zo de feitelijke hoofdstad van de opstandelingen werd. Maar de Spaanse veldheer Alexander Farnese slaagde erin om de Zuidelijke Nederlanden te heroveren voor Filips II. Op 17 augustus 1585, na een beleg van veertien maanden, gaf ook Antwerpen zich over. Daarop volgde de uittocht van het protestantse deel van de economische en culturele elite naar de Noordelijke Nederlanden.
De val van de stad scheurde de Nederlanden in tweeën. Het zuiden kwam weer onder het wettelijk gezag van de Habsburgse dynastie, terwijl in het noorden de Spaanse opmars vastliep. De frontlijn weerspiegelde niet de toenmalige politieke en religieuze tegenstellingen in de Nederlanden. Ze bepaalde wel voor een groot stuk de grens tussen het huidige België en Nederland.
Ontdek nog meer over dit onderwerp
Non-fictie
1585: de val van Antwerpen en de uittocht van Vlamingen en Brabanders
Lannoo, 2010.
Oranje tegen Spanje (1500-1648)
Davidsfonds, 2022.
De Tachtigjarige Oorlog: opstand en consolidatie in de Nederlanden (ca. 1560-1650)
Walburg Pers, 2022.
De Beeldenstorm: van oproer tot opstand in de Nederlanden
Walburg, 2015.
De Reformatie: breuk in de Europese geschiedenis en cultuur
Walburg Pers, 2017.
Antwerpen in de tijd van de Reformatie: ondergronds protestantisme in een handelsmetropool, 1550-1577
Kritak, 1996.
In Opstand! Geuzen in de Lage Landen
Horizon, 2022.
De Opstand 1568-1648: de strijd in de Zuidelijke en Noordelijke Nederlanden
Uitgeverij Omniboek, 2018.
De geuren van de kathedraal. De overweldigende 16de eeuw in Antwerpen
Lannoo, 2023.
XVI. De zinderende 16de eeuw: Habsburgers, heksen, ketters & oproer in de Lage Landen
Borgerhoff & Lamberigts, 2021.
Fictie
Gebroken
Manteau Thriller, 2012.
Het geuzenboek
De Arbeiderspers, 2019.
Ketters van de Kemmelberg
Scriptomanen, 2017.
Papinette
Clavis, 2015. (15+)
Isabella’s geheim: historisch mysterie
De Leeskamer, 2010.
Vreemdeling
Clavis, 2021. (13+)
De Torens van Schemerwoude. De Dulle Griet.
Ballonkids (nr. 13), 2006. (stripverhaal)
Tanne en ik
Luisterpunt, 2014. (15+)
Wildevrouw
De Bezige Bij, 2021.
De verloren droom van Pieter Gillis: historische roman over Antwerpen tussen Reformatie en humanisme
Davidsfonds, 2010.
Tijl Uilenspiegel
Vrijdag, 2022.
Suske en Wiske: De Laaiende Linies (nr. 319)
Standaard, 2022.
Galgenmeid
Davidsfonds Infodok, 2010 (14+).
Suske en Wiske. Het Spaanse spook (nr. 10)
De Standaard, 1971.