Portret van Emilie Claeys, de enige bekende foto, rond 1900-1920 | Gent, Amsab-ISG, fo004473.
Emilie Claeys
De ‘sociale kwestie’ in de 19e eeuw
In de 19e eeuw waren in de Gentse katoenspinnerijen de arbeidsomstandigheden bijzonder slecht. Arbeidsters moesten het stellen met een loon dat nog kariger was dan het hongerloon van de man en ze waren vaak slachtoffer van seksueel misbruik. Bovendien wachtte hen na een zware werkdag in de fabriek nog heel wat werk thuis. De Gentse textielarbeidster Emilie Claeys engageerde zich daarom voor de emancipatie van arbeiders én vrouwen.
De 31-jarige Claeys richtte in 1886 de Socialistische Propagandaclub voor Vrouwen op. Ze sloot zich ook aan bij de pas opgerichte Belgische Werkliedenpartij (BWP). Vanaf 1891 maakte ze deel uit van het partijbestuur. Ze pleitte voor gelijk loon en betere arbeidsomstandigheden. Dankzij haar maakte ook het vrouwenstemrecht korte tijd deel uit van het socialistische verkiezingsprogramma. Binnen de socialistische beweging bleef het traditionele vrouwbeeld echter overheersen. Enkele strijdpunten van Claeys, zoals de herverdeling van huishoudelijke taken en haar inzet voor geboortebeperking, konden op weinig enthousiasme rekenen. In 1895 nam Claeys ontgoocheld afscheid van de beweging.
Brussel, KIK-IRPA, cliché A025603, Edmond Sacré.
Woonomstandigheden in Gent, eind 19e eeuw.
De ‘sociale kwestie’ in de 19e eeuw
In de tweede helft van de 19e eeuw werd België een industrieland. Steeds meer mensen werkten als loonarbeider in de snelgroeiende fabrieksindustrie. Een kleine groep ondernemers maakte grote winsten, terwijl een massa arbeiders – mannen, vrouwen en kinderen – in erbarmelijke omstandigheden leefde. Werkdagen van veertien uur waren geen uitzondering, de lonen waren onleefbaar laag, het werk was gevaarlijk en de woonomstandigheden waren ongezond. Er was geen sociaal vangnet bij ziekte, arbeidsongeval, werkloosheid of ouderdom. Werknemers waren afhankelijk van de liefdadigheid van hun bazen. Toen in de jaren 1870 een wereldwijde recessie uitbrak, verergerde de sociale situatie. De lonen daalden en de werkloosheid steeg. De toestand in de textielindustrie in steden zoals Gent, Aalst, Ronse en Roeselare was schrijnend.
Tijdgenoten waren niet blind voor de diepe ellende. Vooral de fabrieksarbeid van vrouwen en kinderen lag sociaal betrokken burgers – progressieve liberalen, vrijmetselaars de vrijmetselarij is een beweging die ontstond in de 18e eeuw en streeft naar samenwerking, vooruitgang en zingeving, los van religieuze overtuigingen. en sociaal-voelende katholieken – op de maag. Toch geraakten zelfs wetsvoorstellen om kinderarbeid te verbieden tot het einde van de eeuw niet goedgekeurd. Werknemers hadden geen stemrecht en werkgevers verscholen zich achter de zogenaamde ‘economische vrijheid’ om overheidsingrijpen in lonen en arbeidsvoorwaarden tegen te houden. België liep op het vlak van sociale bescherming daardoor achter op andere industriële naties, zoals Engeland en Frankrijk.
Focuspunten
Gent, Amsab-ISG, Van der Sypt.
Edward Anseele in 1906.
Verzet door vereniging
Arbeiders hadden aanvankelijk weinig middelen om zelf iets aan hun werk- en leefomstandigheden te doen. Staken was tot 1866 strafbaar en dat bemoeilijkte het oprichten van vakbonden. De gebrekkige scholing en lage lonen remden de organisatiekracht van de industriearbeiders en -arbeidsters verder af. Hen restte slechts het wapen van de spontane staking.
Dat veranderde in het laatste kwart van de 19e eeuw. In de industriesteden werden er ziekenfondsen opgericht en vakbonden die betere werkomstandigheden eisten. Met coöperatieve ondernemingen, zoals bakkerijen of kolenhandels, probeerde de prille arbeidersbeweging de koopkracht van arbeidersgezinnen te verbeteren.
In Gent, de belangrijkste industriestad van Vlaanderen, speelde de jonge socialistische beweging, waarin ook Emilie Claeys actief was, een voortrekkersrol. Spilfiguur was Edward Anseele, die erin slaagde de arbeiders aan te zetten tot vereniging. In 1880 werd de coöperatieve bakkerij Vooruit opgericht, de eerste van een lange rij coöperatieve ondernemingen. Met de inkomsten daarvan financierde hij de socialistische beweging, die zo steeds sterker werd. Mede door zijn toedoen werd in 1885 de Belgische Werkliedenpartij (BWP) opgericht, de politieke spreekbuis van de socialisten. Haar belangrijkste aanhang vond de BWP in de industriegebieden van Luik en Henegouwen.
Ook katholieken ontplooiden steeds meer activiteiten voor arbeiders, vaak als reactie op de socialistische initiatieven, die ze als revolutionair bestempelden. Vooral na een oproep van paus Leo XIII in de encycliekeen pauselijke rondzendbrief over een religieus of moreel onderwerp. Rerum Novarum (1891) ontstonden talrijke katholieke arbeidersverenigingen.
Gent, Industriemuseum.
Arbeidsters in de Gentse vlasspinnerij Union Linière, vroege 20e eeuw.
De eerste sociale bescherming
In het voorjaar van 1886 legden arbeiders de Waalse industriegebieden wekenlang plat. De revolutionaire staking en het bloedige neerslaan ervan door het leger schokten burgers en politici. Bovendien wonnen nieuwe ideeën over de samenleving terrein. Die verandering maakte een beschermende arbeidswetgeving mogelijk.
Toch was het een traag proces. In 1887 mochten lonen niet langer in natura of in een herberg worden uitbetaald. De wet van 1889 verbood de arbeid van kinderen onder de 12 jaar en beperkte de arbeidsduur van meisjes tussen 12 en 21 jaar tot twaalf uur per dag. Bovendien voerde de wet drie weken verplichte, onbetaalde bevallingsrust in. In 1903 kwam er een wet op arbeidsongevallen, die slachtoffers voor het eerst financiële bescherming bood. In 1911 werden ondergrondse arbeid in de mijnen en nachtarbeid voor vrouwen verboden. In 1914 volgde een verbod op kinderarbeid tot 14 jaar.
De reikwijdte van de eerste sociale wetten bleef beperkt. In 1914 werkten de arbeiders nog altijd gemiddeld tien uur per dag en zes dagen per week. Ook fundamentele kwesties zoals uitkeringen bij ziekte, ouderdom of werkloosheid kregen geen sluitende wettelijke oplossing. Staken werd nog altijd bemoeilijkt. De verdere democratisering na de Eerste Wereldoorlog zou daarin verandering brengen.
Ontdek nog meer over dit onderwerp
100 jaar Vooruit
Bron: VRT Archief, De Raconteurs – 16 apr 2013
Terzake Vooruit
Bron: VRT archief, AMSAB – 10 okt 2020
Non-fictie
Vader Anseele: Edward Anseele (1856-1938), politicus, ondernemer, mythe
Vrijdag, 2019.
Tussen twee stoelen: Emilie Claeys (1855-1943), feministe en socialiste
Historica, 1997, 2, p. 3-5.
Wat zoudt gij zonder ‘t werkvolk zijn?: de geschiedenis van de Belgische arbeidersbeweging 1830-2015
Van Halewyck, 2015.
En de vrouwen? Vrouw, vrouwenbeweging en feminisme in België (1830-1960)
Masereelfonds, 1980.
Sire, het volk mort. Sociaal protest in België 1831-1918
Hadewijch, 1997.
België. Een geschiedenis van onderuit
Epo, 2012.
De christelijke arbeidersbeweging in België
2 dln., UPL, 1991.
Wat zoudt gij zonder ’t vrouwvolk zijn? Een geschiedenis van het feminisme in België
Uitgeverij Vrijdag, 2018.
Vergeten vrouwen. Een tegendraadse kroniek van België
Emilie Claeys (1855-1943). Feministische heilige, socialistische dissidente of speelbal van de wisselvalligheden van het lot. Een kleine oefening in historische kritiek
Brood en Rozen, 1996, 3, p. 67-81.
Daens
Sterck en De Vreese, 2020.
Fictie
De Kapellekensbaan
Athenaeum – Polak & Van Gennep, 2018.
Pieter Daens, of hoe in de negentiende eeuw de arbeiders van Aalst vochten tegen armoede en onrecht
De Arbeiderspers, 2014.
Mathilde, ik kom je halen
Clavis, 2018. (9+)
Strips
De strip van Gent
Stad Gent, 1990.
Strijdlawijt, Honderd jaar werkmansliederen
EPO, 2013.
Daens
Stijn Coninx (Universal, 2000).