James Ensor, De intrede van Christus in Brussel in 1889, 1888-1889. | Los Angeles, J. Paul Getty Museum.
De intrede van Christus in Brussel in 1889 van James Ensor
Vernieuwing in de beeldende kunst
De intrede van Christus in Brussel in 1889 is het meest ambitieuze werk van de Oostendse kunstenaar James Ensor (1860-1949). Het schilderij illustreert het nieuwe pad dat de Belgische kunst eind 19e eeuw insloeg.
Het vernieuwende van De intrede van Christus zat in de manier van schilderen: felle, expressieve kleuren, vereenvoudigde vormen en figuren. Maar ook de beeldtaal en de kritische boodschap waren revolutionair voor die tijd. In dit monumentale werk interpreteerde Ensor de intocht van Christus in Jeruzalem, een Bijbelverhaal dat iedereen kende in het katholieke België van toen. Hij verplaatste het verhaal naar Brussel en bracht de intocht als een carnavalsstoet met clowns, skeletten en gemaskerde figuren, symbool voor de menselijke hypocrisie. Spandoeken met boodschappen als ‘vive la sociale’ verwijzen naar de toenmalige strijd van de arbeidersbeweging om meer rechten. Centraal, klein afgebeeld, staat Jezus. Ensor identificeerde zich graag met die figuur. Jezus werd immers, net als hij, verkeerd begrepen door de massa. Met dit schilderij werd Ensor een van de voorlopers van het expressionisme, zoals Edvard Munch en Vincent van Gogh.
Oostende, Mu.ZEE.
James Ensor, Zelfportret met bloemenhoed, 1883.
Vernieuwing in de beeldende kunst
In de tweede helft van de 19e eeuw was de Belgische kunstwereld verdeeld. Gevestigde kunstenaars zoals Gustaaf Wappers en Nicaise De Keyser schilderden taferelen die de Belgische geschiedenis verheerlijkten. Hun stijl was geïnspireerd op die van beroemde voorgangers zoals Peter Paul Rubens en werd gekenmerkt door duidelijke omlijnde vormen, geïdealiseerde figuren en harmonieuze composities.
James Ensor uit Oostende was de zoon van een Engelse vader en een Vlaamse moeder. Hij maakte deel uit van een generatie internationaal georiënteerde kunstenaars die zochten naar een andere beeldtaal. Realisten wilden het leven weergeven zoals het was. Impressionisten experimenteerden met licht en kleur. Bij symbolisten draaide het om emotie, expressie en spiritualiteit. Voorlopers van het expressionisme wilden vooral een gevoel uitdrukken, met vereenvoudigde vormen en levendige kleuren. In het werk van Ensor zijn elementen uit al die stromingen terug te vinden.
Parijs was het Europese centrum van de artistieke vernieuwing, maar ook Brussel trok buitenlandse kunstenaars aan. Voorstanders van artistieke vrijheid, zoals Ensor, Fernand Khnopff en Théo Van Rysselberghe, verenigden zich in kunstenaarskringen zoals Les XX. Ze organiseerden eigen exposities, weg van de officiële tentoonstellingen waar hun werk vaak niet welkom was. Ze werden omringd door schrijvers en intellectuelen die in tijdschriften als L’Art moderne de vernieuwing in de kunst verdedigden. De progressieve stedelijke elite kocht hun werk en ondersteunde kunstenaars financieel.
Focuspunten
Leuven, Museum M.
Constantin Meunier, Het grauwvuur, 1888-1889. Dit werk toont de sociale bewogenheid van Constantin Meunier (1831-1905). Een ontredderde moeder zit gebogen over haar zoon, die is omgekomen bij de mijnramp in Quaregnon (Henegouwen) in 1887.
Sociaal engagement
In de jaren 1860 en 1870 kwam er langzaamaan verandering in de Belgische wereld van de beeldende kunst. Het realisme dat in Frankrijk opgang maakte, deed ook hier een nieuwe wind waaien. In tegenstelling tot de geïdealiseerde taferelen, wilden realisten de echte wereld tonen. Ze schilderden landschappen en zeegezichten in donkere kleuren en met dikke verflagen. Of het harde leven op het platteland en in de stad: ploegende landbouwers, arme vissers, zwoegende arbeiders…
Kunstenaars en hun publiek behoorden veelal tot de elite en de stedelijke middenklasse. Vanwaar dan die voorkeur voor de armere klassen? Bekende realisten zoals Eugène Laermans en Constantin Meunier waren sterk sociaal geëngageerd. Ze verkeerden in kringen van linkse intellectuelen en werkten mee aan socialistische publicaties. Met hun kunst klaagden ze maatschappelijke ellende en ongelijkheid aan. Tegelijkertijd straalden realistische kunstwerken bewondering uit voor het harde werk van arbeiders, ambachtslui en landbouwers.
Vanaf de jaren 1880 experimenteerden kunstenaars met andere manieren van schilderen. De sociale thema’s bleven evenwel terugkeren. Dat zien we ook bij James Ensor. Aan het begin van zijn carrière, in de jaren 1880, schilderde hij heel wat realistische zee- en stadsgezichten en ook sociale onderwerpen zoals De dronkaards. In zijn latere expressionistische oeuvre keerde die maatschappijkritiek steevast terug.
Oostende, Mu.ZEE – www.artinflanders.be – fotograaf Steven Decroos.
Constant Permeke, Boerengezin met kat, 1928. Hoofdthema in Permekes oeuvre was het boerenleven. Ruw en zwaar aangebrachte verf en hoekige, expressieve vervormingen benadrukken de monumentaliteit van zijn figuren in directe verbondenheid met de aarde.
Constant Permeke en het Vlaams expressionisme
Na 1900 kwam het expressionisme verder tot ontwikkeling. Een van de centrale figuren in België was Constant Permeke (1886-1952). Hij studeerde aan de academies van Brugge en Gent en kwam in de kunstenaarskolonie van Sint-Martens-Latem terecht. Van 1909 tot 1912 woonde Permeke permanent in het Leiedorp. Hij begon er te experimenteren met een meer onbehouwen, impulsieve schildertechniek. In 1912 keerde hij terug naar zijn geboortestad Oostende en raakte er bevriend met James Ensor. Die toonde Permeke de picturale mogelijkheden van een expressieve toets, ruige verfmaterie en vrij kleurgebruik.
Veel Latemse kunstenaars brachten de Eerste Wereldoorlog door in het buitenland –Permeke in Groot-Brittannië. Ze kwamen er in contact met stromingen zoals het expressionisme, kubisme en futurisme. Na 1918 verwerkten Permeke en collega-kunstenaars zoals Gustave De Smet en Frits Van den Berghe al die invloeden tot een heel eigen stijl, die kunstcritici ‘Vlaams expressionisme’ doopten. Vlaams expressionisten gaven de werkelijkheid weer in geometrische vlakken en vereenvoudigde vormen. Kenmerkend waren de donkere aardekleuren en de verheerlijking van het eenvoudige leven op het Vlaamse platteland.
Ontdek nog meer over dit onderwerp
Een nacht in het museum: Jaouad Alloul
Bron: VRT archief, KMSKA, Fondation Henri Storck – 4 okt 2022
Een nacht in het museum: Jaouad Alloul
Bron: VRT archief, KMKSA – 4 okt 2022
Voetzoeker
Bron: VRT archief, Museum van Deinze en de Leiestreek – 17 jul 2003
Voetzoeker
Bron: VRT archief, Museum van Elsene – 14 aug 2003
Vlaanderen Vakantieland
Bron: VRT archief, Permekemuseum – 9 nov 2002
Non-fictie
Over Permeke. Met de klankkleur van een basviool
Oostende, Venetiaanse Gaanderijen, 2020.
De intrede van Christus in Brussel in 1889
Ludion, 2010.
Les Vingt en de avant-garde in België: prenten, tekeningen en boeken ca. 1890
Pandora, 1992.
De nieuwe morgen: impressionisme, symbolisme en expressionisme in Vlaanderen
Lannoo, 2018.
Hareng Saur: Ensor en de hedendaagse kunst
Ludion, 2010.
Van Rik Wouters tot René Magritte: fauvisme, expressionisme, abstractie en surrealisme
Lannoo, 2007.
Dit is België, in tachtig meesterwerken
Athenaeum-Polak en Van Gennep, 2010.
Emile Claus & het landleven
Museum voor Schone Kunsten Gent/Mercatorfonds, 2009.
Moderne kunst in België
Mercatorfonds, 1992.
Vlaams expressionisme in Europese context. 1900-1930
Snoeck-Ducaju, 1990.
Van realisme tot symbolisme: De Belgische avant-garde 1880-1900
Ludion, 1994.
Vlaamse kunst van de oorsprong tot heden
Mercatorfonds, 1991.
James Ensor. Een biografie
Meulenhoff/Manteau, 2008.
Van Ensor tot Magritte: Belgische kunst 1880-1940
Lannoo, 2002.
De schilderkunst der Lage Landen. De negentiende en de twintigste eeuw
Amsterdam University Press, 2007.
Het volk ten voeten uit. Naturalisme in België en Europa
Ludion, 1996.
Ensor ontmaskerd
Mercatorfonds, 2010.
James Ensor, Maestro. Enscenering en spektakel in Ensors oeuvre
Lannoo, 2024.
Oer: de wortels van Vlaanderen
Lannoo, 2017.
Constant Permeke
Mercatorfonds, 2012.
Op reis met Vlaamse meesters: vijftig ‘schilderachtige’ plekken vroeger en nu
Davidsfonds Uitgeverij, 2019.
Fictie
Het geheim van Fernand Khnopff
Kate’art Editions, 2004.
Ensor: de grote maskerade
Leopold, 2015. (3+)
James Hond en de Zwarte Vorst
Van Halewyck, 2019. (9+)
De boer die sterft
Davidsfonds, 2004.
Strips
Onze James. De vrouwen van Ensor
Lannoo, 2023.
De Haan 1933
Anspach, 2022.
Nu kijken
Ontdek James Ensor in de verzameling van Mu.ZEE
James Ensor in vogelvlucht, een playlist van het KMSKA
Luister naar La Gamme d’amour gecomponeerd door James Ensor
De Amerikaanse rockgroep They Might Be Giants nam in 1994 het nummer Meet James Ensor op
Een beschouwing door Bob Dylan (10 december 2008) over het leven en werk van James Ensor
(vanaf 22:00)
