Rouwstoet voor vijf slachtoffers van de betoging voor het algemeen stemrecht op de Grote Markt in Leuven, 1902. | Gent, Amsab-ISG, pk000044.
Bloednacht in Leuven
Vechten voor stemrecht
In de avond van 18 april 1902 trokken betogende arbeiders door Leuven. Ze protesteerden omdat het parlement net het enkelvoudig algemeen stemrecht had afgewezen. Om negen uur ’s avonds opende de Burgerwachteen officiële ordedienst van vrijwilligers, geen privémilitie. het vuur op de betogers. Met fatale gevolgen: vijf manifestanten stierven ter plaatse, een zesde overleed ‘s anderendaags. De gebeurtenis ging de geschiedenis in als de Bloednacht van Leuven.
De betoging was een initiatief van de Belgische Werkliedenpartij en kaderde in een bredere campagne voor het algemeen stemrecht. Elke man moest één stem krijgen bij de parlementsverkiezingen, vonden de socialisten. Met manifestaties zoals deze en zelfs een algemene werkstaking wilden ze hun rechten afdwingen.
De katholieke regering wilde echter niet toegeven. De campagne draaide uit op een nederlaag, betogingen zoals die in Leuven eindigden in een bloedbad. En de Leuvense doden zouden niet de laatste zijn. De strijd om iedereen volwaardig te laten deelnemen aan de politiek was nog lang niet ten einde.
Gent, Amsab-ISG, fo009534
Arbeiders in Lokeren staken voor het enkelvoudig algemeen stemrecht in 1912.
Vechten voor stemrecht
Tot op het einde van de 19e eeuw hadden maar weinig Belgen politieke inspraak. Toen gold het cijnskiesrecht: alleen mannelijke Belgen die genoeg belastingen betaalden, mochten stemmen. De opstellers van de grondwet beschouwden rijkdom als een garantie voor politieke verantwoordelijkheid. Daarmee bevestigden ze de bestaande machtsverhoudingen. In 1892 besliste nauwelijks 2% van alle Belgen wie er in het parlement kwam.
De jonge socialistische beweging wilde het anders en eiste algemeen stemrecht. Katholieken en liberalen vreesden dat de arbeiders massaal voor de ‘radicale’ socialisten zouden kiezen en stonden hard op de rem. Onder druk van protesten en stakingen keurde het parlement in 1893 een compromis goed: het meervoudig algemeen stemrecht, gekoppeld aan een stemplicht. Alle mannen vanaf 25 jaar moesten nu gaan stemmen, maar wie getrouwd was, belastingen betaalde of gestudeerd had, kreeg twee of zelfs drie stemmen. Zo bleef een elite de politiek domineren.
Socialisten, vanaf 1899 gesteund door de liberalen, bleven actievoeren voor een rechtvaardiger systeem: het enkelvoudig algemeen stemrecht. Die hervorming kwam er pas na de Eerste Wereldoorlog, toen overal in Europa de revolutie broeide. Na vier jaar mobilisatie van de arbeiders aan het front kon politieke gelijkheid niet uitblijven. In 1919 kregen alle mannen vanaf 21 jaar één stem. Vrouwen bleven uitgesloten, op een kleine groep na.
Focuspunten
Leuven, KADOC-KU Leuven. kfa008015
De parlementsverkiezingen van 26 juni 1949 waren de eerste met een algemeen vrouwenstemrecht.
Vrouwenstemrecht: een lange weg vol hindernissen
Tot ver in de 20e eeuw vonden politici van alle partijen dat mannen en vrouwen andere capaciteiten hadden. Daarom wezen ze hen verschillende ‘levenssferen’ toe. De eis van feministes om net als mannen aan het politieke leven te mogen deelnemen, botste op veel verzet.
Socialistische politici spraken wel over ‘gelijkheid’, maar na 1902 kregen hun partijbelangen voorrang en was het vrouwenstemrecht voor hen een brug te ver. Net zoals de liberalen vreesden ze namelijk dat vrouwen vooral op hun katholieke tegenstanders zouden stemmen. Katholieke politici verdedigden het vrouwenstemrecht wel, sommigen uit overtuiging, anderen ook uit electorale overwegingen. Toen ze vanaf 1912 inzagen dat het enkelvoudig mannenstemrecht niet meer te ontwijken viel, hoopten ze via het vrouwenstemrecht stemmen te kunnen winnen.
In 1919 kreeg een beperkt aantal vrouwen toch stemrecht voor het parlement. Vrouwelijke verzetsleden bijvoorbeeld, als beloning voor hun patriottisme, en oorlogsweduwen, als erkenning van hun gesneuvelde echtgenoot. In 1921 kregen alle vrouwen stemrecht voor de gemeenteraadsverkiezingen. De lokale politiek zag men namelijk als een ‘leerschool’ die meer aansloot bij het domein van vrouwen: de huiselijke sfeer. Vrouwen werden in 1921 ook verkiesbaar op gemeentelijk, provinciaal en nationaal niveau. Stemrecht voor de parlementaire verkiezingen volgde pas in 1948.
Stemrecht betekende nog geen echte invloed. Het parlement bleef een mannenbastion. ‘Stem-vrouw’-campagnes vanaf de jaren 1970 en de invoering van quota op de kieslijsten in 1994 brachten daar langzaam verandering in.
Gent, Amsab-ISG, fo021627, Rol
Gent, 1988. Betoging tegen racisme en voor de invoering van het migrantenstemrecht.
Mogen jongeren en nieuwkomers ook stemmen?
Nadat vrouwen in 1948 stemrecht kregen, leek het alsof iedereen in België de kans kreeg om te kiezen voor het bestuur dat hij of zij wilde. Door de stemplicht moest iedereen zelfs verplicht naar het stemhokje. Toch bleven sommige groepen uitgesloten.
Jongeren kregen pas geleidelijk stemrecht. In 1970 verlaagde de overheid de leeftijd van 21 naar 18 jaar voor de gemeenteraden, in 1979 voor het Europees Parlement en in 1981 voor het Belgisch parlement. Sinds 2015 pleiten sommige politieke partijen en organisaties ervoor om jongeren al vanaf 16 jaar stemrecht te geven. Dat zou hen meer betrekken bij de politiek en bij maatschappelijke discussies. De jongeren zelf zijn hierover verdeeld. Sinds 2022 mogen ze vanaf die leeftijd wel al stemmen bij Europese verkiezingen.
En wat met wie geen staatsburger was van België, maar er wel woonde? Moest ook deze groep inspraak krijgen? In 1996 kregen inwijkelingen uit landen van de Europese Unie stemrecht bij de gemeenteraadsverkiezingen. Niet-Europeanen stemrecht geven, lag moeilijker. Voorstanders in de migrantengemeenschappen en daarbuiten zagen het ‘migrantenstemrecht’ als een belangrijke stap naar participatie. Tegenstanders zagen een grotere invloed voor de groeiende groep migranten vooral als een maatschappelijke bedreiging. In 2004 kwam er migrantenstemrecht, maar enkel voor de lokale verkiezingen en voor wie al minstens vijf jaar in België woont.
Ontdek nog meer over dit onderwerp
Meer vrouw op straat – Gent
Bron: De chinezen – 31 maart 2020.
Non-fictie
De bloednacht van 18 april 1902, Leuven op de bres voor het algemeen stemrecht
Salsa!, 2019.
1900. België op het breukvlak van twee eeuwen
Lannoo, 2006.
Léonie. Burgemeester tussen dorp en adel
Davidsfonds, 2021.
Een vrouw, een Stem: een tentoonstelling over vrouw en stemrecht in België 1789-1948
Brussel, 1996.
Geschiedenis van de Belgische Kamer van Volksvertegenwoordigers 1830-2002
Kamer van Volksvertegenwoordigers, 2003
November 1918. De terugkeer van de koning
In: Lerneux Pierre en Peeters Natasja (red.), De Groote Oorlog voorbij. België 1918-1928, Tielt, 2018, p. 30-37.
De schaduw van het interbellum. België van euforie tot crisis, 1918-1939
Lannoo, 2017.
Tien vrouwen in de politiek: de gemeenteraadsverkiezingen van 1921
Brussel, 1994.
Leve het algemeen stemrecht! Vive la garde civique! de strijd voor algemeen stemrecht, Leuven 1902
Peeters, 2002.
Nieuwkomers in de politiek. Het parlementaire debat omtrent kiesrecht voor vreemdelingen in Nederland en België (1970-1997)
Academia Press, 1998.
De geschiedenis geweld aangedaan. De strijd voor het vrouwenstemrecht 1886-1948
DNB, 1981.
Vrouw en politiek in België
Lannoo, 1998.
Fictie
Het land dat nooit was: een tegenfeitelijke geschiedenis van België
De Bezige Bij, 2015.
Strips
Vrouwen in gevecht
Boom, 2019.
Nu kijken
Korte documentaire over de Bloednacht in Leuven
Bijkomend kijk materiaal
Blanco
(Canvas, 2019)