Marie Belpaire aan haar schrijftafel, rond 1910 | Collectie Stad Antwerpen, Letterenhuis, tg:lhph:11951.
Marie Belpaire
Meisjes naar school
In de 19e eeuw waren de onderwijskansen voor vrouwen uit alle lagen van de bevolking uiterst beperkt. De katholieke schrijfster Marie Belpaire maakte er haar levenswerk van om daar wat aan te doen. Ze organiseerde onderwijs voor meisjes en zette zich sterk in voor de toegang van vrouwen tot hogescholen en universiteiten.
Vanaf 1874 organiseerde Belpaire met privékapitaal lager en beroepsonderwijs voor volksmeisjes in Antwerpen. Haar inzet verschoof vanaf de jaren 1890 van dat volksonderwijs naar middelbaar en hoger onderwijs voor burgervrouwen. Aanvankelijk gebeurde het lesgeven in het Frans, maar vanaf 1911 ook in het Nederlands in de Sint-Ludgardisschool. Dat was nieuw. Belpaire stond mee aan de wieg van de Katholieke Vlaamse Hogeschooluitbreiding voor vrouwen, waar vrouwen wetenschappen en filosofie konden studeren. De kroon op haar werk was de stichting in 1919 van de Katholieke Vlaamse Hogeschool voor Vrouwen in Antwerpen. Maar Belpaire deed meer: ze speelde decennialang een sleutelrol in het Vlaamsgezinde intellectuele en literaire leven.
Leuven, KADOC-KU Leuven, Archief Lammens-Verhaegen, 3a32/06A, Dossier 759.
In de tweede helft van de 19e eeuw leerden meisjes uit arme gezinnen in Oost en West-Vlaanderen een beetje lezen en rekenen in de zogenoemde kantscholen. Veelal waren die meisjes goedkope arbeidskrachten. Hier zijn ze aan het werk in de kantschool van de Apostolinnen in Brugge.
Meisjes naar school
De 19e-eeuwse feministen beseften dat de emancipatie van de vrouw er niet zou komen zonder degelijk onderwijs. Voortgezette studies voor meisjes uit de burgerij botsten echter op het ideaalbeeld van de vrouw als echtgenote en moeder. Kinderen uit lagere klassen kwamen door armoede en kinderarbeid al helemaal niet in aanmerking voor goede scholing.
Voor jongens organiseerde de overheid sinds 1850 middelbaar onderwijs. Meisjes bleven na de lagere school aangewezen op de scholen van enkele religieuze congregaties. Die boden slechts een beperkt aantal opleidingen aan, zoals huishoudkunde of onderwijzeres. Isabelle Gatti de Gamond zorgde in 1864 in Brussel voor de eerste stedelijke middelbare meisjesschool. Andere steden volgden.
Vanaf de jaren 1880 richtte ook de overheid middelbare meisjesscholen in, maar die boden geen richtingen aan die je nodig had om naar de universiteit te gaan, met Latijn en voldoende wiskunde. Private initiatieven, zoals die van Belpaire, deden dat wel en zorgden zo voor een betere doorstroom van vrouwen naar het hoger onderwijs. In de jaren 1880 openden de universiteiten van Brussel en Gent hun deuren voor studentes, Leuven deed dat pas na de Eerste Wereldoorlog. Vanaf 1925 boden ook de middelbare meisjesscholen van de overheid alle richtingen aan. De maatregel met het grootste effect voor meisjes van alle sociale lagen, was evenwel de invoering van de algemene leerplicht tot 14 jaar in 1914.
Focuspunten
Wikimedia Commons.
Isala Van Diest (1842–1916), rond 1870.
Isala Van Diest: de eerste vrouwelijke arts
Beroepen zoals arts en advocaat waren alleen toegankelijk voor wie over het wettelijk vereiste diploma beschikte. Maar vrouwen werden niet eens toegelaten tot een academische opleiding. Dat ondervond Isala Van Diest uit Leuven. Haar artsendiploma haalde ze niet zonder slag of stoot. Bij gebrek aan het vereiste voorbereidende onderwijs in België, ging ze naar school in het buitenland. Toch weigerde de universiteit van Leuven haar in 1873 in te schrijven voor de opleiding geneeskunde. Ze mocht, als compromis, wel lessen volgen om vroedvrouw te worden. Van Diest vond dat geen optie en zocht haar heil buiten België. Aan de universiteit van Bern vonden vrouwen met wetenschappelijke ambities uit de hele wereld elkaar. Van Diest doctoreerde eerst in de natuurwetenschappen en studeerde in mei 1879 af als arts.
Terug in België stuitte ze opnieuw op weerstand. Pas nadat ze extra vakken volgde aan de ULB (Université Libre de Bruxelles), kreeg ze in 1884 eindelijk toestemming om een dokterspraktijk te openen. Ze werkte eerst als arts voor Le Refuge, een opvanghuis voor prostituees.
In 1890 gaf een wet vrouwen toegang tot alle academische opleidingen. Maar daarmee was de strijd nog niet gestreden. In de praktijk bleven heel wat opleidingen en carrières aan mannen voorbehouden. Het duurde tot 1976 voor de overheid alle beroepen verplicht toegankelijk maakte voor mannen en vrouwen.
Antwerpen, Collectie Stad Antwerpen, Letterenhuis.
Willem Geets, Portret van Virginie Loveling, 1914.
De scherpe pen van Virginie Loveling
Ondanks het gebrek aan opleidingsmogelijkheden en de discriminatieuitsluiting of negatieve behandeling van personen op basis van sociale status, geslacht of geloof. in het publieke leven, speelden sommige vrouwen in de 19e eeuw een belangrijke maatschappelijke rol. Meestal kwamen zij uit een geprivilegieerd milieu. Belpaire was een van hen, net als de schrijfster Virginie Loveling.
Loveling had thuis, in een liberaal, vrijzinnig milieu, een cultureel hoogstaande opvoeding genoten dankzij privaatonderwijs. Ze bouwde een carrière uit als veelgelezen en bekroond auteur, die haar scherpe pen inzette voor zaken waarin ze geloofde. In de ophefmakende roman Sophie uit 1884 hekelde ze de intolerantie van de plattelandspastoors en de macht van de kerk tijdens de schoolstrijd. In haar romans voerde ze personages op die de maatschappelijke en persoonlijke strijd van vrouwen inzichtelijk maakten.
Ondanks levensbeschouwelijke meningsverschillen raakten Loveling en Belpaire bevriend. Ze vonden elkaar rond literatuur en feministische thema’s, zoals meer en beter meisjesonderwijs. In 1914 organiseerden ze in Antwerpen samen de tentoonstelling De hedendaagsche vrouw, die de bijdragen van vrouwen aan de samenleving in de kijker plaatste. Isala Van Diest was erevoorzitter van het organiserend comité.
Ontdek nog meer over dit onderwerp
Vlaamsche Koppen – Archief De Landtsheer (restauratie: Koninklijk Belgisch Filmarchief)
Bron: VRT archief en Cinematek – 19 dec 1980
Publiek geheim – Het Duits vliegveld van Gontrode
Bron: VRT archief, Piet Dhaenens, Cynrik De Decker – 25 okt 2011
Non-fictie
Schrijvende vrouwen: een kleine literatuurgeschiedenis van de Lage Landen (1880-2010)
Amsterdam University Press, 2010.
Werken en leren. Kantwerkscholen tijdens de tweede helft van de negentiende eeuw
Oost-Vlaamse Zanten, 77, 2002-1, p. 14-27.
Vrouwen aan het front: van Dorothy Lawrence tot Marie Curie
Davidsfonds, 2014.
Katholiek onderwijs in België. Identiteiten in evolutie, 19de-21ste eeuw
Halewijn, 2016.
Vrouwenfaam op straatnaam: vrouwen maken naam
Garant, 1999.
Markante vrouwen in de geneeskunst
Houtekiet, 2014.
Liberalisme, féminisme et enseignement des filles en Belgique au XIXe et au début du XXe siècle
In: Gubin, Eliane, Choisir l’histoire des femmes, Editions de l’Université de Bruxelles, 2007, p. 127-144.
Dictionnaire des femmes belges: XIXe et XXe siècles, L’Institut pour l’égalité des femmes
2006.
Oorlogsdagboeken 1914-1918
uitgegeven door Sylvia van Peteghem en Ludo Stynen, Manteau/Meulenhoff, 2005.
Marie Elisabeth Belpaire. Gender en macht in het literaire veld 1900-1940
UPL, 2013
Marie-Elisabeth Belpaire: een vrouw met impact
Academia Press, 2019.
Isala en Louise, twee vrouwen, twee verhalen
Museum M, 2011.
Rosalie en Virginie: leven en werk van de gezusters Loveling
Lannoo, 1997.
Vergeten vrouwen. Een tegendraadse kroniek van België
Polis, 2016.
Fictie
De zussen Loveling/Les soeurs Loveling
Poëziecentrum vzw, 2021.
Uit het leven
Drukkerij Vanos-Dewolf, 1887.
Gestalten in ‘t verleden
Desclée de Brouwer, 1947
Een revolverschot
Gemoderniseerd en van een nawoord voorzien door Annelies Verbeke, De Geus, 2021.
De wereld van Sofie – 13 mei 2023
Oud-leraar geschiedenis Helga Van Beeck (PIVA Antwerpen) over Marie Belpaire.