Paul Jean Clays, Feestelijkheden op de Antwerpse Schelde bij de afkoop van de Scheldetol in 1863 | Antwerpen, Collectie Stad Antwerpen, MAS, foto: Bart Huysmans & Michel Wuyts.
De vrijmaking van de Schelde
Antwerpen, poort naar de wereld
Op 1 en 2 augustus 1863 vierde Antwerpen feest: de stad verlicht met lampions, straten zwart van het volk, vuurwerk aan de kaaien, op de Schelde overal versierde boten. Voortaan was geen tol meer verschuldigd aan Nederland om de Schelde op te varen. Een nieuwe bloeitijd voor de havenstad brak aan.
De scheiding tussen de Noordelijke en de Zuidelijke Nederlanden, eind 16e eeuw, was een klap geweest voor de Antwerpse welvaart. Niet alleen vluchtten rijke kooplui en ondernemers naar het noorden, de stad verloor ook de controle over de monding van de Schelde. De Republiek der Verenigde Provinciënde voorloper van het huidige Nederland. eiste voortaan tol van de schepen die vanaf de Noordzee Antwerpen wilden bereiken.
Onder het Franse en het Hollandse bewind werd de Scheldemonding korte tijd vrij, maar na de revolutie van 1830 moest België opnieuw een tol accepteren. Die nadelige situatie bleef gehandhaafd tot België in 1863 de tol definitief met een eenmalig bedrag kon afkopen. De vrijhandelsidee was toen in opmars.
Antwerpen, FelixArchief, 2004#2738.
Twee stoomschepen aan de Antwerpse Rijnkaai rond 1900. In de tweede helft van de 19e eeuw vervingen stoomschepen de zeilschepen. Vanaf de jaren 1950 domineerde de dieselmotor.
Antwerpen, poort naar de wereld
Vanaf de tweede helft van de 19e eeuw kende de Antwerpse haven een nieuwe bloeiperiode. Het aantal schepen nam snel toe en die schepen werden ook steeds groter. De stad en de Belgische overheid investeerden in dokken, sluizen, kranen, opslagruimte en spoorwegen. Van over de hele wereld streken rederijen, handelsfirma’s en investeerders neer in Antwerpen.
De haven was niet alleen cruciaal voor de voedselbevoorrading, maar gaf ook impulsen aan de industrialisering van België. Via de Schelde arriveerden grondstoffen voor de industrie. Vanuit Antwerpen vertrokken schepen met de producten van Belgische makelij, in het bijzonder ijzer- en staalfabrikaten. Europese maar ook Noord- en Zuid-Amerikaanse landen waren de belangrijkste handelspartners. Antwerpen werd vanaf het einde van de 19e eeuw ook de draaischijf in de brutale exploitatie van de Onafhankelijke Congostaat, later Belgisch Congo. Schepen transporteerden vanaf 1895 natuurlijke rijkdommen zoals rubber, ivoor en koper.
Vanaf de jaren 1950 importeerde Antwerpen massaal ruwe olie, onder meer uit het Midden-Oosten. In de haven vestigde zich petrochemische industrie die de olie bewerkte tot brandstoffen en kunststoffen zoals polyetheen.
In de jaren 1970 groeide de haven uit tot een logistiek knooppunt tussen het West-Europese achterland en de rest van de wereld. Containers werden aangevoerd, gestockeerd en opnieuw verzonden: over zee in almaar grotere containerschepen, over land steeds vaker per vrachtwagen. Als distributiecentrum en industriegebied droeg de haven stevig bij aan de economische groei van het land. Tegelijk veroorzaakte de toenemende drugstrafiek maatschappelijke problemen en geraakte de mobiliteit rond Antwerpen in een knoop.
Focuspunten
Antwerpen, Collectie Stad Antwerpen, MAS, AS.1995.012.064.
Vertrek van een Congoboot aan het Steen in 1956.
Red Star Line en Congoboot
Behalve goederen passeerden miljoenen mensen uit heel de wereld door de Antwerpse haven. Twee rederijen drukten hun stempel op de recente geschiedenis van de stad en raakten tot ver buiten Antwerpen bekend.
Van 1873 tot 1934 brachten de schepen van de Amerikaanse rederij Red Star Line landverhuizers en arbeidsmigranten uit heel Europa van de Antwerpse Rijnkaai naar Philadelphia en New York. In de omgekeerde richting keerden mensen terug als hun tewerkstelling erop zat of om familie te bezoeken. In totaal vervoerde de rederij naar schatting 2,5 miljoen passagiers. Door de verstrenging van de Amerikaanse immigratiewetten in de jaren 1920 en de wereldwijde economische crisis van de jaren 1930 ging de Red Star Line kopje onder.
De beroemde ‘Congoboten’ van de Belgische rederij Compagnie Maritime Belge vervoerden niet alleen goederen tussen Antwerpen en het Congolese Matadi. Jaarlijks reisden er ook circa achtduizend passagiers mee, onder wie veel Belgen die in de kolonie werkten. Na de Tweede Wereldoorlog namen deze kolonialen steeds vaker hun gezin mee. Ook Congolezen maakten de oversteek, als matroos en af en toe als passagier. In de jaren 1960 dwongen de opkomst van de commerciële luchtvaart en het einde van de kolonisatie de rederij om zich te heroriënteren: weg van passagierstransport en richting meerdere bestemmingen wereldwijd.
Privécollectie Peter Lembrechts.
Op 6 oktober 1973 protesteerden ongeveer 5000 fietsers onder leiding van pater Luc Versteylen (1927-2021) op de Grote Markt van Antwerpen tegen de aanleg van het duwvaartkanaal Oelegem-Zandvliet. Daarmee kantten ‘de Groene Fietsers’ zich tegen het opofferen van kwetsbare natuur voor economische groei. De ecologische beweging van Versteylen groeide uit tot Agalev (Anders Gaan Leven) en werd in 1977 een politieke partij.
Grenzen aan de groei
Na de Tweede Wereldoorlog zette de expansie van de Antwerpse haven zich door. Toen vanaf de jaren 1950 steeds meer en steeds grotere schepen aanlegden in Antwerpen, keurde de Belgische overheid omvangrijke investeringen goed. Langs de rechteroever van de Schelde werden dokken gegraven tot aan de Nederlandse grens. Sluizen en kanalen verminderden de afhankelijkheid van het getij, baggerwerken maakten de rivier dieper en breder. Ook op de linkeroever breidde de haven uit. In Doel werd in 1969 begonnen met de bouw van een eerste kerncentrale. Om de haven te laten groeien, moesten de polderdorpen Oosterweel, Wilmarsdonk en Oorderen wijken. Duizenden mensen moesten gedwongen verhuizen. Ook landbouwgrond en uniek natuurgebied werden opgeofferd.
Protest tegen de havenexpansie was er al vroeg, maar vanaf de jaren 1970 zwol het flink aan. De opkomende milieubeweging zette de sterke lucht- en waterverontreiniging op de politieke agenda. Ook tegen kernenergie werd actiegevoerd. De aangekondigde verdwijning van Doel, het dorp waar die centrale was neergezet, zou eveneens jarenlang betwist worden.
Sinds de 21e eeuw is klimaatopwarming een steeds dwingender probleem. Met zijn enorme petroleumraffinaderijen, broeikasgas-uitstotende industrie en op diesel draaiende schepen en vrachtwagens heeft de haven een belangrijke rol en verantwoordelijkheid in de omschakeling naar een duurzame economie.
Ontdek nog meer over dit onderwerp
Labyrint – Haven van Antwerpen
Bron: VRT archief, Felixarchief Antwerpen e.a. – 26 maa 1985
Ontmoeting met twee sterren
Bron: VRT archief – 17 jun 1958
Labyrint – Haven van Antwerpen
Bron: VRT archief, Felixarchief Antwerpen e.a. – 26 maa 1985
Red Star Line – Het vertrek
Bron: VRT archief, Offworld Eklektik Productions – 1 okt 2013
Vlaanderen Vakantieland
Bron: VRT archief, Red Star Line Museum e.a. – 5 okt 2013
De Memoires – Luc Versteylen
Bron: VRT archief – 10 apr 2006
De jaren zeventig – Het groene verzet
Bron: VRT archief – 23 jan 1997
De jaren zeventig – Het groene verzet
Bron: VRT archief – 23 jan 1997
Terug naar Oosterdonk
Bron: VRT archief, Canvas en KRO en Favourite Films – 1 nov 1997
Terug naar Oosterdonk
Bron: VRT archief, Canvas en KRO en Favourite Films – 18 okt 1997
Pallieter
Bron: VRT archief, Eyeworks – 1976
Non-fictie
Red Star Line Antwerpen, 1873-1934
Davidsfonds, 2013.
Het red star line museum Antwerpen: over miljoenen mensen en één droom
Ludion, 2014.
CMB 125. Navigeren door een wereld in verandering
CMB, 2020.
Strijd om de stroom. Een politieke geschiedenis van de Schelde
Davidsfonds, 2013.
Fictie
La nouvelle Carthage
Espace Nord, 2015.
Het dwaallicht
Polis, 2018.
Het land dat nooit was: een tegenfeitelijke geschiedenis van België
De Bezige Bij, 2015.
Strips
Een koffer vol hoop
Good Planet, 2017.
Suske en Wiske. Sterrenrood (nr. 342)
Standaard Uitgeverij, 2014.
Suske en Wiske. Het Verdronken Land (nr. 234)
Standaard Uitgeverij, 2000.
Nu kijken
Virtuele tour door Port of Antwerp
Bijkomend kijk/luister materiaal
Terug naar Oosterdonk
Over het verdwijnen van de polderdorpen door de uitbreiding van de haven (1997)
Over Water
Speelt zich af in de Antwerpse haven (2018-2020)