Hugo Claus, omstreeks 1951. | Antwerpen, Collectie Stad Antwerpen, Letterenhuis, tg:lhph:537.
De Oostakkerse gedichten van Hugo Claus
Artistieke vernieuwing na 1945
De bundel De Oostakkerse gedichten van Hugo Claus werd in 1955 onthaald als een hoogtepunt in de Nederlandstalige literatuur. De 26-jarige auteur groeide uit tot een internationaal bekende kunstenaar die vele artistieke domeinen beïnvloedde.
In De Oostakkerse gedichten onderzoekt Claus de relatie tot zijn ouders, zijn geliefde en zijn land van herkomst. In dat proces verbindt de dichter Bijbelse en mythologische thema’s met gewelddadige erotiek en beklemmende taferelen. Zijn verzen volgen geen vast rijmpatroon, maar treffen de lezer door hun beeldenrijkdom, contradicties en dubbelzinnigheden.
‘Oostakker’ verwijst naar een katholiek bedevaartsoord bij Gent, maar Claus zinspeelt ook op heidense rituelen die de vruchtbaarheid van de aarde afsmeken. In zijn bundel trekken soldaten, vlaggen en verminkten voorbij en is er sprake van granaten en ruïnes. In dit Oostakker blijft behalve de oude volksdevotievolkse religieuze gebruiken en tradities. ook de Tweede Wereldoorlog dus nog erg aanwezig. De drijfveren en de doorwerking van die oorlog zou Claus verder onderzoeken in de romans De verwondering en Het verdriet van België.
Antwerpen, Collectie Stad Antwerpen, Letterenhuis, Yvette Bosteels
Hugo Claus werd bewonderd als de vertolker van zijn eigen poëzie en trad geregeld op. Hier neemt hij deel aan de Nacht van de Poëzie in 1980. Er werden meerdere platen en cd’s gemaakt waarop Claus zijn eigen poëzie voorleest.
Artistieke vernieuwing na 1945
Op de puinhopen van de Tweede Wereldoorlog trad een nieuwe artistieke generatie naar voren. Meer nog dan schrijvers zoals August Vermeylen, Paul van Ostaijen en Gerard Walschap voor de oorlog eisten zij autonomie op voor de kunsten en streken ze lezers tegen de haren in. Publieksvriendelijke volksontwikkeling à la Hendrik Conscience hoefde je in de artistieke voorhoede al helemaal niet meer te zoeken.
Met zijn kritiek op het burgerlijke vooruitgangsgeloof ontpopte de romanvernieuwer Louis Paul Boon zich zelfs als een heuse anti-Conscience. In de jaren 1950 publiceerde hij de dubbelroman De Kapellekensbaan en Zomer te Ter-Muren. Die beschrijft het leven van het 19e-eeuwse volksmeisje Ondineke tegen de achtergrond van het opkomende en neergaande socialisme. De auteur, die zichzelf opvoert als Boontje, onderbreekt zijn verhaal echter voortdurend om zijn eigen tijd met humor, venijn en mededogen te becommentariëren. Op late leeftijd publiceerde Boon een roman over de sociale strijd van de Aalsterse priester Adolf Daens. Die leverde de inspiratie voor de film Daens (1992) en, nog later, voor een al even populaire musical.
Van de artistieke generatie na 1945 was Hugo Claus het veelzijdigst. Hij blonk uit in poëzie en proza, manifesteerde zich als beeldend kunstenaar en zou een belangwekkende bijdrage leveren aan toneel en film.
Focuspunten
Antwerpen, Gazet Van Antwerpen, Philippe Lebeau
Actrice, docente en regisseur Dora van der Groen (1927-2015).
De professionalisering van theater en film
Net als de literatuur had het toneel in Vlaanderen sinds de 19e eeuw ten dienste gestaan van volksontvoogding. Zo groeide een bloeiend theater dat het publiek vertrouwd maakte met het klassieke repertoire (van Shakespeare tot Vondel). Via toneelstukken zoals Gudrun (1878) van Albrecht Rodenbach en Het gezin Van Paemel (1903) van Cyriel Buysse pikte het Vlaamse theater ook wat mee van de artistieke ontwikkelingen die Europa doormaakte. Op een doorgedreven professionalisering van de hele sector was het evenwel wachten tot de auteur en regisseur Herman Teirlinck in 1946 de eerste theaterschool in Vlaanderen oprichtte. Dora van der Groen, een van de eerste afgestudeerden, zou later met haar eigen theateropleiding eveneens tal van acteurs en actrices vormen.
Hugo Claus trok als theatermaker de vernieuwing door. Stukken als Een bruid in de morgen en Vrijdag kregen prestigieuze prijzen. Meer omstreden waren Het leven en de werken van Leopold II, over het koloniale bewind van de Belgische koning, en Tand om Tand, een Tijl Uilenspiegel-bewerking die een bekrompen Vlaams-nationalisme op de hak neemt.
Ook in de filmwereld was Claus actief. Hij leverde het scenario voor de film Mira (1971) en werkte meermaals samen met de regisseur Roland Verhavert. Uiteenlopende theater- en filmmakers blijven aan hem schatplichtig.
Gent, Archief Gent, SCMS_PBK_1775
De Lourdesgrot in Oostakker.
Oostakker, het Vlaamse Lourdes
Tegenwoordig ligt Oostakker als Gentse deelgemeente ingeklemd tussen de grootstad en een moderne zeehaven. Toen Hugo Claus De Oostakkerse gedichten schreef, stond het dorp echter nog symbool voor het landelijke, vrome Vlaanderen.
In 1873 was in Oostakker een Lourdesgrot gebouwd: een reconstructie van de plek in de Franse Pyreneeën waar de maagd Maria zou zijn verschenen. Toen twee jaar later het nieuws bekend raakte dat in Oostakker een man miraculeus van een beenbreuk was hersteld, groeide de plaats uit tot een van de populairste bedevaartsoorden in België. Al gauw bezochten jaarlijks meer dan 100.000 pelgrims de Lourdesgrot om er te bidden en de moeder van Jezus om genezing te verzoeken.
In De Oostakkerse gedichten bekritiseert Claus de Mariacultus aan de Lourdesgrot en neemt hij afstand van het gelovige Vlaanderen. Toch kan hij de banden met het verleden en met zijn gemeenschap niet zomaar doorknippen. Dat erkent hij op symbolische wijze bijvoorbeeld in het gedicht De Moeder. Het begint met de vaak geciteerde regels die de geboorte oproepen:
Ik ben niet, ik ben niet dan in uw aarde.
Toen gij schreeuwde en uw vel beefde
Vatten mijn beenderen vuur.
En het gedicht eindigt met deze bekentenis:
In mij vergaat uw leven wentelend, gij keert
Niet naar mij terug, van U herstel ik niet.
Ontdek nog meer over dit onderwerp
Journaal
Bron: VRT archief – 1 mei 2015
Journaal
Bron: VRT archief – 5 apr 2004
Claus leest voor
Bron: VRT archief – 31 maart 2004
Meer vrouw op straat – Antwerpen
Bron: VRT archief, De chinezen – 3 maart 2020
In de voetsporen van Louis Paul Boon
Bron: VRT archief – 20 feb 1977
Non-fictie
De plicht van de dichter. Hugo Claus en de politiek
De Bezige Bij, 2013.
Het teken van de hamster: een close reading van Hugo Claus
Vantilt, 2018.
Hugo Claus: een hommage
De Bezige Bij, 2013.
Onder de giftige rook van Chipka: Louis Paul Boon en de fabrieksstad Aalst
Ludion, 1999.
Over Het verdriet van België
De Bezige Bij, 2010.
De wereld van Cyriel Buysse
Atlas, 2009.
Hugo Claus: de jonge jaren
Polis, 2015.
Hugo Claus: familie album
Polis, 2018.
Fictie
Mijn kleine oorlog
Borgerhoff & Lamberigts, 2019.
De Kapellekensbaan
Athenaeum-Polak & Van Gennep, 2018.
Menuet
De Arbeiderspers, 2018.
Zomer te Ter-Muren
De Arbeiderspers, 1995.
Mieke Maaike’s obscene jeugd: een pornografisch verhaal voorafgegaan door een proefschrift in en om het kutodelisch verschijnsel waarmee de student Steivekleut promoveerde
De Arbeiderspers, 2018.
De Paradijsvogel: relaas van een amorele tijd
De Arbeiderspers, 1999.
Daens, of hoe in de negentiende eeuw de arbeiders van Aalst vochten tegen armoede en onrecht
De Arbeiderspers, 2020.
De Oostakkerse gedichten
De Bezige Bij, 2003.
Het verdriet van België
De Bezige Bij, 2018.
De verwondering
De Bezige Bij, 2018.
Toneel
De Bezige Bij, 1999.
Strips
De bende van Jan de Lichte (5 albums)
Arboris, 1985-1991.
Mira
(1971)
De Leeuw van Vlaanderen
(1984)
Daens
(1992)
Het verdriet van België
(1995)