Frontispice van De Leeuw van Vlaenderen, of de Slag der Gulden Sporen (1838). Ontwerp van Gustaaf Wappers (1803-1874) | Antwerpen, Collectie Stad Antwerpen. Letterenhuis.
De Leeuw van Vlaenderen
Hendrik Conscience en de Vlaamse beweging
Waarom viert de Vlaamse Gemeenschap feest op 11 juli, eert het Vlaamse volkslied een fiere leeuw en siert hetzelfde dier de Vlaamse vlag? Het gaat allemaal terug op het succes van één boek: De Leeuw van Vlaenderen van Hendrik Conscience.
Uit oude kronieken en een dosis fantasie brouwde Conscience in 1838 een roman over de spanningen tussen Frankrijk en het graafschap Vlaanderen in de vroege 14e eeuw. We maken kennis met Gwijde van Dampierre, de wijze graaf, en zijn zoon Robrecht van Béthune, bijgenaamd de ‘Leeuw van Vlaanderen’. Even onvergetelijk zijn Pieter de Coninck en Jan Breydel die Conscience aan het hoofd plaatst van de Brugse ambachtsgilden. Zij aan zij met de Leeuw van Vlaanderen verslaan deze volksmenners op 11 juli 1302 het Franse leger. De bloedige veldslag bij Kortrijk staat dankzij de roman bekend als de Guldensporenslag.
Conscience nam geregeld een loopje met de historische feiten. Hij wilde zijn publiek niet alleen vermaken, maar ook een Vlaams zelfbewustzijn bijbrengen. Zijn opzet slaagde: De Leeuw van Vlaenderen veroverde vele lezersharten en legde de basis voor de Vlaamse nationale symboliek.
Wikimedia Commons.
Hendrik Conscience werd nog tijdens zijn leven geëerd met een standbeeld van Frans Joris (1851-1914) op het Antwerpse plein dat naar hem werd genoemd. Kort na de inhuldiging in 1883 overleed hij.
Hendrik Conscience en de Vlaamse beweging
De in Antwerpen geboren Hendrik Conscience begon zijn schrijverscarrière in het Frans. Onlogisch was dat niet: zijn vader was een ingeweken Fransman en in het prille België leek het Frans voorbestemd om de enige officiële taal te worden. Toch schakelde Conscience in 1837 over op de taal van zijn moeder: het Nederlands, toen Nederduits of Vlaams genoemd. Hij was ervan overtuigd geraakt dat zijn eigen moedertaal én die van de meerderheid van de Belgen een officiële status en een eigen literatuur verdiende.
Andere auteurs traden in de voetsporen van Conscience. Literatuur vormde in de 19e eeuw zo de motor van de Vlaamse beweging. Die beweging sloeg in de eerste plaats aan bij tweetalige intellectuelen uit de lagere burgerij. Ze ijverde voor de erkenning van de Nederlandse taal in het openbare leven en promootte een Vlaamse culturele identiteit. Een grote bijdrage tot dit cultuurflamingantisme leverden het liberale Willemsfonds (genoemd naar Jan Frans Willems) en het katholieke Davidsfonds (genoemd naar de Leuvense hoogleraar en priester Jan-Baptist David). Deze organisaties gaven boeken uit, stichtten bibliotheken, moedigden taalstudie aan en stimuleerden het Vlaamse muziek- en toneelwezen.
Flaminganten richtten zich op taal en cultuur, maar waren niet blind voor de grote armoede en de slechte werkomstandigheden in Vlaanderen. Net als liberalen en katholieken stelden zij echter oplossingen voor, die bleven steken in liefdadigheid. De oorzaken van maatschappelijke ongelijkheid en uitbuiting kwamen mede onder invloed van het opkomende socialisme pas later in de 19e eeuw op de politieke agenda terecht.
Focuspunten
Roeselare, archief Klein Seminarie.
Aan het Klein Seminarie van Roeselare werd de door Conscience ingegeven romantische beleving van leraar op leerling doorgegeven. Albrecht Rodenbach (1856-1880) (rechts bovenaan) dichtte er in 1875, als leerling van de poësis en geïnspireerd door de roman De Kerels van Vlaanderen, zijn Lied der Vlaamsche zonen. Het werd het strijdlied van de katholieke Vlaamse studentenbeweging. Hier een foto van de retorica 1875-1876, de zogenoemde ‘Wonderklas’ van de invloedrijke priester-leraar Hugo Verriest (1840-1922) (midden).
Vlaanderen, een ‘verbeelde gemeenschap’
‘Gy Vlaming, die dit boek gelezen hebt, overweeg, […] wat Vlaenderen eertyds was – wat het nu is – en nog meer wat het worden zal indien gy de heilige voorbeelden uwer Vaderen vergeet!’ In de slotzin van De Leeuw van Vlaenderen roept Conscience zijn Vlaamse lezers uit tot de erfgenamen van de middeleeuwse helden uit zijn roman. In het voorwoord was al gebleken dat de schrijver zich richtte tot alle Nederlandstalige Belgen (en dus niet alleen tot de inwoners van het oude graafschap Vlaanderen). De literaire verbeelding droeg zo bij tot de geloofwaardigheid van een apart Vlaams volk met een roemrijk verleden. Sterker, mede door de meeslepende verhalen van Conscience gingen heel wat Nederlandstalige Belgen zich geleidelijk aan Vlaming voelen.
Conscience ijverde voor de rechten van het Nederlands in het bestuur, het gerecht en het onderwijs. De tweetaligheid van België maakte volgens de Vlaamse beweging de eigenheid uit van het hele land. Zoals bij de meeste flaminganten in de 19e eeuw gingen ook bij Conscience Vlaamsgezindheid en Belgisch patriottisme hand in hand. In 1881 citeerde de schrijver nog instemmend het vers van Antoine Clesse: ‘Flamands, Wallons, ce ne sont là que des prénoms, Belge est notre nom de famille.’ Toen hij twee jaar later overleed, kreeg Hendrik Conscience een staatsbegrafenis en een indrukwekkend praalgraf.
Antwerpen, Collectie Stad Antwerpen, Letterenhuis, D89/I, Map I.
In de roman Bavo en Lieveken (1865) promootte Hendrik Conscience onderwijs voor jongens én meisjes. Illustrator Edward Dujardin (1817-1889) beeldde af hoe de Gentse werkmanszoon Bavo zijn buurmeisje Lieveken leert lezen.
(On)geletterdheid
Hendrik Conscience staat nog altijd bekend als ‘de man die zijn volk leerde lezen’. Hij schreef dan ook meer dan zeventig boeken. Naast De Leeuw van Vlaenderen waren ook Baes Gansendonck, De Loteling, De Boerenkryg, Bavo en Lieveken en De Kerels van Vlaanderen geliefd.
Halverwege de 19e eeuw was echter nog ruim de helft van de Belgen ongeletterd. De meeste kinderen kregen geen degelijk basisonderwijs. De noordelijke provincies waren er het ergste aan toe. Wie niet kon lezen, kwam echter op andere manieren in aanraking met verhalen. Boeken werden voorgelezen en naverteld, of hun inhoud raakte via toneelbewerkingen en liederen verspreid. De Gentse theatermaker Hippoliet Van Peene puurde uit Consciences werk niet alleen populair drama, hij bedacht in 1847 ook de tekst van De Vlaamse Leeuw, een lied dat door Karel Miry op muziek werd gezet.
De leerplicht – tot 14 jaar – kwam er pas in 1914. Toch waren er al in de 19e eeuw initiatieven om de geletterdheid te bevorderen. Enkele vooruitstrevende industriëlen richtten scholen in voor hun werknemers. Zeker zo belangrijk waren de volksbibliotheken die tegen goedkope tarieven en soms zelfs gratis boeken uitleenden. Veruit de meest geliefde auteur in deze bibliotheken was Hendrik Conscience. Helemaal onterecht is het dus niet dat we hem herdenken als de man die zijn volk leerde lezen.
Ontdek nog meer over dit onderwerp
Non-fictie
Het slechte geweten van Vlaanderen. Nationalisme, racisme en kolonialisme in de tijd van Hendrik Conscience
Davidsfonds Uitgeverij, 2022.
Davidsfonds. 1875-2000
Davidsfonds, 2000.
De Belgische natie viert: de Belgische nationale feesten, 1830-1914
Universitaire Pers Leuven, 2001.
De grote mythen uit de geschiedenis van België, Vlaanderen en Wallonië
EPO, 1996.
Onvoltooid Vlaanderen. Van taalstrijd tot natievorming
Uitgeverij Vrijdag, 2017.
Voor moedertaal en vaderland. Hendrik Conscience biografie
Vrijdag, 2021.
Albrecht Rodenbach: biografie
Lannoo, 2002.
Alles is taal geworden. Geschiedenis van de Nederlandse literatuur 1800-1900
Bert Bakker, 2016.
Vlaamsch van taal, van kunst en zin. 150 jaar Willemsfonds
Willemsfonds en Liberaal Archief, 2001.
De verbeelding van de leeuw. Een geschiedenis van media en natievorming in Vlaanderen
Peristyle, 2020.
Van de Belgische naar de Vlaamse natie: een geschiedenis van de Vlaamse beweging
Acco, 2010.
Fictie
De Rode Ridder – De Leeuw van Vlaanderen
Standaard Uitgeverij, 1984. (stripverhaal)
Hendrik Conscience, De Leeuw van Vlaenderen of de Slag der Gulden Sporen
Lannoo, 2002.
Een puit met hete pootjes: gedichten van Guido Gezelle voor kinderen van alle leeftijden
Bakermat, 1993. (9+)
Nu kijken
De Grootste Belg
Over Hendrik Conscience (2005)
Over Conscience en De Leeuw van Vlaanderen
Deel 1
Over Conscience en De Leeuw van Vlaanderen
Deel 2
Over Conscience en De Leeuw van Vlaanderen
Deel 3
Bijkomend kijk/luister materiaal
De Leeuw van Vlaanderen
(1984)