Het versje Hebban olla vogala met daarboven de Latijnse vertaling | Oxford, Bodleian Library, Bodley 340, fol. 169v.
Hebban olla vogala
Sporen van het oudste Nederlands
Dit zijn de oudste Nederlandse regels uit een gedicht:
‘Hebban olla vogala nestas hagunnan
hinase hic enda thu.
Wat unbidan we nu?’
De woorden klinken vandaag moeilijk. Maar de Nederlandse woorden van nu, komen uit dat oude Nederlands. Het gedicht staat geschreven op de laatste bladzijde van een document.
We weten wat het betekent:
‘Alle vogels zijn aan hun nesten begonnen,
behalve ik en jij.
Waar wachten we nog op?’
We weten ook wie de woorden opschreef: een monnik. We weten waar hij woonde: in een klooster in Engeland. We denken dat hij uit Vlaanderen kwam. We weten wanneer hij de woorden opschreef: bijna duizend jaar geleden. We weten zelfs waarom hij ze opschreef: om zijn nieuwe pen te testen. We denken dat ze uit een liedje over de liefde komen.
Oudenaarde, Archief OCMW, oorkonde nr. 542.
Deze schepenbrief van Bochoute is de oudste bewaard gebleven Nederlandstalige oorkonde (mei 1249) die geen vertaling is uit het Latijn. Boidin Molniser verkoopt 2,5 bunder land aan de Gentenaar Henric van den Putte, op voorwaarde dat hij het verder mag bewerken tegen betaling van een jaarlijkse erfrente van één mud tarwe en twee gesneden hanen.
Sporen van het oudste Nederlands
Stukjes Oud-Nederlands in namen
‘Hebban olla vogala’ zijn de oudste regels uit een Nederlands gedicht. Het is niet het oudste Nederlands dat we kennen. In namen van plaatsen en personen zitten soms stukjes van ouder Nederlands.
Bijvoorbeeld: Het stukje ‘zele’ in de plaatsnaam Dadizele betekent ‘woonplaats’. Het lijkt op ons woord ‘zaal’.
De oudste woorden in het Oud-Nederlands
De oudste woorden die we kennen, zijn opgeschreven in de jaren 700. Het zijn vertalingen van Latijnse woorden. Iemand schreef ze bij de Latijnse tekst: in de rand of tussen de regels. We kennen ook Oud-Nederlandse spreuken en teksten over wetten. De langste tekst in het Oud-Nederlands gaat over een stuk van de Bijbel. Hij is van ongeveer 1100.
Nederlands is een Germaanse taal
Mensen die in het noorden en westen van Europa woonden, noemen we Germanen. Zij spraken Oud-Germaans. In de loop van de tijd spraken verschillende groepen Germanen allemaal een beetje anders. Zo ontstaan nieuwe talen, zoals het Oud-Nederlands. Uit het Oud-Germaans is na lange tijd het Nederlands ontstaan, en ook het Engels en het Duits.
Het Oud-Nederlands is de naam voor verschillende dialecten die de mensen in de Lage Landen Ongeveer het gebied van België en Nederland. spraken. In elke streek werd het Oud-Nederlands een beetje anders uitgesproken en geschreven.
Het Oud-Nederlands verandert
Vanaf 1150 verandert het Oud-Nederlands. De klinkers op het einde van een woord worden doffer. Bijvoorbeeld: ‘hebban’ wordt ‘hebben’, ‘vogala’ wordt ‘vogele’. Vanaf dan spreken we over Middel-Nederlands. Het Middel-Nederlands verandert langzaam naar het Nederlands van vandaag.
Focuspunten
Gent, Rijksarchief, fonds Rijke Gasthuis, voorlopig nr. B 4593.
De statuten van de Leprozerie van Gent bieden de oudste ambtelijke tekst in het Nederlands (circa 14 november 1236).
De grenzen van het Nederlands
Talen lijken op elkaar
Het verschil tussen de oude Germaanse dialecten is niet altijd duidelijk. Aan de kust van Engeland spraken mensen Oud-Engels. Die taal lijkt hard op het Oud-Nederlands, dat mensen spraken aan de kust van Vlaanderen. Hebban olla vogala kan dus ook Oud-Engels zijn.
In het oosten gingen de talen beetje bij beetje in elkaar over. Ging je meer naar het oosten, dan leek de taal meer op Oud-Duits. Pas na de middeleeuwen ontstaan er twee aparte talen: Nederlands en Duits.
De grens tussen Nederlands en Frans
In de Lage Landen wonen tot het jaar 300 vooral Gallo-Romeinen. Die spreken Latijn. Nadien vallen Germanen onze streek binnen. De meeste Gallo-RomeinenMensen uit onze streken, Galliërs, namen de gewoontes van de Romeinen over. trekken weg. Ze gaan wonen ten zuiden van een weg die loopt van Keulen naar Boulogne. De meeste Germanen blijven ten noorden van die weg. Zo ontstaan langzaam twee taalgebieden: het gebied waar mensen Germaans spreken en het gebied waar mensen Latijn spreken. Germaans wordt later Nederlands, Latijn wordt later Frans. De taalgrens tussen Nederlands en Frans ligt vandaag op ongeveer dezelfde plaats.
Brugge, Rijksarchief, inv. nr. 3944.
In zijn Memoriaal hield hereboer Simon de Rikelike, uit het Brugse Vrije, van 1323 tot 1336 in het Vlaams zijn inkomsten en uitgaven bij (inclusief die voor zijn gokschulden, drankgebruik en bordeelbezoek). Op de laatste bladzijden schreef hij een aantal versregels over uit een Franse roman.
Latijn, Frans en Nederlands
Tot in de jaren 1100 zijn bijna alle teksten in de Lage Landen in het Latijn. Het Latijn is de taal die de Kerk gebruikt. De mensen die schrijven, zijn vooral geestelijken. Zij gebruiken dus het Latijn: de taal van de Kerk.
Vanaf 1150 beginnen de mensen ook te schrijven in de taal die ze thuis spreken. Eerst in het Frans, later ook in het Nederlands.
Vanaf de jaren 1200 schrijven mensen ook officiële brieven in het Frans of in het Nederlands. Dat is makkelijker voor mensen die weinig of geen Latijn kennen. Er komen ook nieuwe gewoonten of nieuwe spullen. Daar zijn nieuwe woorden voor nodig. Die nieuwe woorden worden bedacht in de taal die mensen elke dag spreken. Het Latijn heeft dus te weinig woorden om alles te zeggen over bijvoorbeeld economie of landbouw.
Een taal kiezen
In welke taal mensen schrijven, hangt af van waar ze wonen. Maar ook van de taal die de schrijver en de lezer kiezen. Mensen van adel spreken meestal Frans in die tijd, ook al wonen ze in een gebied waar de gewone mensen Nederlands spreken. Ze vinden dat die taal meer stijl heeft. Zij krijgen hun brieven meestal in het Frans. Ook al begrijpen ze het Nederlands. Een boodschap voor alle inwoners van een stad, schrijf je in de taal die de mensen daar spreken.
Ontdek nog meer over dit onderwerp
Non-fictie
Olla vogala: het verhaal van de taal van de Vlamingen, in Frankrijk en elders
Ed. Yoran, 2018.
Het verhaal van een taal: negen eeuwen Nederlands
Prometheus, 2003.
Het Nederlands vroeger en nu
Acco, 2011.
Hebban olla vogala: de mooiste liefdesgedichten uit de middeleeuwen
Bakker, 2002.
De taalgrens, of wat de Belgen zowel verbindt als verdeelt
Davidsfonds, 2012.
Schapenvellen en ganzenveren: het verhaal van het middeleeuwse boek
Davidsfonds, 1999. (12+)
15 eeuwen Nederlandse taal
Sterck & De Vreese, 2019.
Handgeschreven wereld: Nederlandse literatuur en cultuur in de middeleeuwen
Prometheus, 2002.
Stemmen op schrift. Geschiedenis van de Nederlandse literatuur vanaf het begin tot 1300
Bakker, 2006.
Het Nederlandse liefdeslied in de middeleeuwen
Prometheus, 2021.
Het verhaal van het Vlaams: de geschiedenis van het Nederlands in de Zuidelijke Nederlanden
Standaard Uitgeverij, 2003.