De ets Misère des Flandres (1848) getuigt van de toenmalige armoede in Oost- en West-Vlaanderen | Leuven, Centrum Agrarische Geschiedenis, B00001861.
De aardappelcrisis
‘Arm Vlaanderen’
In de jaren 1800 is de aardappel belangrijk voedsel voor veel mensen in Europa. Maar tussen 1845 en 1847 besmet een ziekte de aardappelplanten. De oogst mislukt in grote delen van Europa. Daardoor hebben veel mensen honger.
In België begint de ziekte in de streek rond Kortrijk. Dat is in de zomer van 1845. De ziekte verspreidt zich heel snel in het noordwesten van Europa. In 1846 mislukken ook nog de oogsten van rogge en tarwe, de soorten graan waarvan brood gemaakt wordt.
De gevolgen zijn verschrikkelijk. In België is er hongersnoodAls veel mensen lange tijd te weinig voedsel hebben. . De crisis is het ergst in Oost-Vlaanderen en West-Vlaanderen. Daar was al veel armoede. Tussen 1845 en 1847 sterven in België ongeveer 44.000 mensen door honger en ziekte. In Oost-Vlaanderen en West-Vlaanderen sterven de meeste mensen.
Kortrijk, Texture – Museum van vlas en textiel.
In de eerste helft van de 19e eeuw hadden tienduizenden gezinnen een eenvoudig weefgetouw in huis. Met het weven van linnen stoffen vulden ze hun beperkte inkomen uit de landbouw aan.
In de jaren 1800 werken veel mensen in Vlaanderen als boer. De meeste boeren zijn arm. Om een beetje extra geld te verdienen, doen ze ook ander werk. Ze maken bijvoorbeeld draad van vlasEen plant waarvan je draad voor kleding of doeken kan maken. en ze weven stoffen. Dat gebeurt vooral in de provincies Oost-Vlaanderen en West-Vlaanderen. De boeren doen dat werk niet in grote fabrieken, maar thuis. Met eenvoudige werktuigen in plaats van met machines.
Minder loon voor het werk
De stoffen van de boeren worden verkocht aan het buitenland. Maar de boeren krijgen steeds minder geld voor hun werk. Rond 1830 hebben de Britten al machines om draad te maken. Zo kunnen ze veel goedkope draad maken. De Vlaamse boeren die thuis zonder machines werken, kunnen dat niet. Ze worden steeds armer.
Daarbij komt in 1845 de aardappel-crisis. Honger, armoede en ziektes zorgen in Vlaanderen voor veel ellende. De grote armoede op het Vlaamse platteland duurt tot het einde van de jaren 1800. Daarom zeggen de mensen nog heel lang: ‘Arm Vlaanderen’.
Focuspunten
Antwerpen, Museum Plantin-Moretus/Prentenkabinet, MPM.TK.516.
Het boek van botanicus Carolus Clusius, Rariorum plantarum historia, uit 1601 bevat de oudste in West-Europa bekende afbeelding van een aardappelplant.
Het succes van de aardappel
De aardappelplant komt uit de bergen van Zuid-Amerika. De Spanjaarden brengen de plant in de jaren 1500 vanuit Zuid-Amerika naar Europa. Een tijd later, in de jaren 1700, wordt de aardappel populair in de Lage LandenOngeveer het gebied van België en Nederland. .
De aardappelplant heeft een groot voordeel tegenover graan. Met een veld vol aardappelen kan je veel meer mensen eten geven dan met een veld vol graan. Dat is belangrijk voor Vlaanderen, want er wonen veel mensen. Het is ook belangrijk voor de boeren, want die hebben hier maar kleine stukken grond.
Belangrijker dan graan
Zo wordt de aardappel snel belangrijker dan graan. Hij is populair bij rijk en arm. Vooral de armste mensen eten veel aardappelen. Die zijn goedkoper dan brood. Aardappelen eten maakt de mensen gezonder. Daardoor stijgt het aantal mensen heel snel vanaf 1750.
Maar het is ook een probleem dat de aardappel zo populair is. Want als de oogst in de jaren 1845-1847 mislukt, is er niet zoveel ander eten. Daardoor is er zoveel honger en ellende in grote delen van Europa.
Koekelare, Fransmansmuseum.
Tot in de 20e eeuw gingen veel Vlamingen als seizoenarbeider in Frankrijk werken, hier West-Vlamingen in de bietenteelt.
Weg uit Vlaanderen
In de jaren 1880 is er opnieuw een crisis in de landbouw. Graan uit Amerika is goedkoper en boeren verdienen steeds minder. Veel kleine Vlaamse boeren moeten ergens anders werk zoeken. Sommigen gaan naar de stad. Anderen gaan naar Noord-Frankrijk. Daar gaan ze bijvoorbeeld werken in de fabrieken van Rijsel. Of op de suikerbiet-veldenSuikerbiet is een soort wortel waar suiker van gemaakt wordt. op het platteland. Op het einde van de jaren 1800 zijn er ongeveer een half miljoen Belgen in Frankrijk.
Naar Wallonië en verder
Nog anderen gaan werken in fabrieken en steenkoolmijnen in Wallonië, in steden als Luik of Charleroi. Vlamingen wonen er in aparte wijken. Ze willen hun taal en cultuur zoveel mogelijk houden.
Om werk te vinden, steken sommige Vlamingen zelfs de oceaan over. Vanaf de jaren 1870 gaan veel mensen met de boot van Antwerpen naar de Verenigde Staten van Amerika. Daar beginnen ze een nieuw leven. Tot aan de Eerste WereldoorlogDe Eerste Wereldoorlog duurt van 1914 tot 1918. gaan er meer mensen weg uit Vlaanderen dan dat er komen wonen.
Ontdek nog meer over dit onderwerp
Echo
12 nov 1961
Bron: VRT archief
Non-fictie
‘La misère des Flandres in trans-atlantisch perspectief’, in: Wereldgeschiedenis van Vlaanderen
Polis, 2018, 297-303.
Door arm Vlaanderen,
Van Halewyck, 2001 (heruitgave van het gelijknamige boek uit 1903).
Boer. Het noeste leven in West-Vlaanderen
Hannibal Books, 2017.
Vlaamse migranten in Wallonië 1850-2000
LannooCampus, 2011.
Van Franschmans en Walenmannen. Vlaamse seizoenarbeiders in den vreemde in de 19de en 20ste eeuw
Lannoo, 2008.
Boer vindt land. Vlaamse migranten en Noord-Amerika
Davidsfonds, 2014.
Vlamigrant. Over migratie van Vlamingen vroeger en nu
Davidsfonds, 2014.
Leven van het land. Boeren in België, 1750-2000
Davidsfonds, 2004.
Fictie
Wij, twee jongens
Davidsfonds Infodok, 2022. (16+)
Arm Vlaanderen
Vlaams Boekenfonds, 1984.