Herdenkingsring voor Cathelyne Van den Bulcke op de Grote Markt van Lier | Chris Van Rompaey.
Cathelyne Van den Bulcke
Heksenprocessen in Europa
Cathelyne van den Bulcke en Anneken Faes wonen in Nijlen. Anneken is 13 jaar. In 1589 zegt iemand dat Anneken een heks is. De rechters laten het meisje pijn doen, tot ze bekent. Anneken zegt dat Cathelyne ook een heks is. Daarom wordt ook Cathelyne gevangengenomen.
Er komt een proces tegen Cathelyne. Verschillende buren komen over Cathelyne vertellen. Sommigen zeggen goede dingen over haar. Anderen vertellen slechte dingen. Bijvoorbeeld: ze maakte een paard ziek. En ze liet een huis afbranden.
Cathelyne ontkent de slechte dingen. Ze houdt vol dat ze geen heks is. Daarom laten de rechters haar pijn doen, tot Cathelyne toch bekent. Omdat de mensen geloven dat Cathelyne een heks is, doden ze haar. Onterecht. Ze verbranden haar in 1590 op de brandstapel [Een berg hout om iets op te verbranden.] op de markt in Lier. Anneken sturen ze voor altijd weg.
Vandaag excuseren steden waar vroeger heksen verbrand werden, zich daarvoor.
Parijs, Bibliothèque nationale de France, fr. 12476, fol. 105v.
Een van de oudste voorstellingen van een heks, uit 1451. Afkomstig uit Le Champion des dames van de Franse dichter Martin le Franc.
Heksenprocessen in Europa
Tot 1800 geloven veel mensen in Europa dat heksen echt bestaan. De overheid neemt zelfs mensen gevangen en geeft hun straf.
Tussen 1400 en 1800 worden er in het gebied dan vandaag België is veel mensen een heks genoemd. Vooral vrouwen. Sommige mensen moeten voor de rechtbank komen. Vaak worden ze als heks veroordeeld. Ze krijgen meestal een lichte straf. Bijvoorbeeld: ze worden voor altijd weggestuurd.
Soms is de straf veel zwaarder. En soms laten de rechters mensen veel pijn doen. Om hen te doen bekennen.. Tussen 1450 en 1680 zijn er minstens 200 mensen in het graafschap Vlaanderen als heks verbrand. Hoeveel mensen precies gedood zijn, weten we niet.
In heel Europa
De processen komen voor in heel Europa. Maar niet overal evenveel. In wat nu Duitsland is, worden de meeste mensen gestraft omdat ze een heks zouden zijn. Ook in Polen en Rusland worden veel mensen gestraft. In het noorden van de Lage Landen, in Spanje, Portugal, Ierland en Italië veel minder.
In het gebied dat vandaag België is wordt in 1695 voor het laatst iemand als heks verbrand, in Leuven.
Focuspunten
Brugge, Groeningemuseum, Musea Brugge, De Heks van Mallegem.
Er zijn weinig 16e-eeuwse voorstellingen van heksen. Deze prent van Pieter Bruegel de Oude is een uitzondering.
Bang van wat we niet begrijpen
Mensen geloven meer in tovenarij en heksen als ze bang en onzeker zijn. Bijvoorbeeld wanneer er oorlog is. Of wanneer een besmettelijke ziekte veel mensen ziek maakt.
De mensen begrijpen hun pech of ongeluk niet. Ze zoeken dan iemand die ze de schuld kunnen geven. Ze hopen dat hun ongeluk voorbij is als ze de schuldige straffen.
Wat mensen van heksen denken, verandert doorheen de tijd. Tussen 1200 en 1300 denken mensen dat heksen toverkunsten gebruiken. Ze denken dat heksen andere mensen kwaad doen door te toveren. Zo zouden heksen bijvoorbeeld de oogst laten mislukken.
In de jaren 1400 veranderen de ideeën over heksen. Dan geloven mensen in Europa dat heksen voor de duivel werken. Ze zeggen dat heksen feesten met de duivel. En seks hebben met de duivel. En dat ze door de lucht vliegen, en kinderen doden.
Jagen op heksen
De Kerk zoekt niet echt naar heksen. Priesters zeggen soms zelfs dat de mensen overdrijven. En dat de straffen te zwaar zijn. Maar de mensen blijven heksen aanduiden en verhalen over hen vertellen.
Er zijn ook speciale boeken over heksen. Dat zijn een soort handleidingen. Hoe zien heksen eruit? Wat doen ze? En hoe moet je een heks ondervragen?
De lamiis et phitonicis mulieribus, Reutlingen, 1489, Washington, Library of Congress.
Heksen zouden het weer kunnen beïnvloeden, zo wilde het volksgeloof. Op deze houtsnede uit een traktaat van rechtsgeleerde Ulrich Molitor maken twee heksen onweer. Daar hadden ze een zwarte haan en een slang voor nodig.
Van roddel tot brandstapel
Wie zijn de mensen die tussen 1200 en 1800 heks genoemd worden?
De meesten zijn vrouwen. Meestal zijn ze getrouwd en al wat ouder. Maar er zijn ook mannen en kinderen bij. Die zijn bijna altijd familie van een zogenaamde heks.
Niet geliefd
De zogenaamde heksen zijn meestal niet geliefd in hun dorp. Omdat ze een beetje anders zijn dan de meeste mensen. Omdat ze er anders uitzien. Of omdat ze in de buurt waren toen iemand een ongeval kreeg. Of toen iemand ziek werd, of doodging. De mensen van het dorp willen hen weg.
In de jaren 1600 zijn er veel verhalen over heksen en hun zogenaamde misdaden. Er zijn ook veel schilderijen die heksen tonen. De verhalen en de prenten zijn fantasie. Maar veel mensen geloven erin.
Rechters in het dorp
De rechtbank van het dorp voert het proces. De rechters zijn gewone mensen uit de buurt. Er is meestal niemand die hen controleert. Ze kiezen zelf hoe ze werken. En welke straffen ze geven.
Toch is niet alles toegestaan. De doodstraf mogen de rechters alleen geven, als iemand bekent. Maar vaak laat de rechtbank mensen pijn doen tot ze bekennen, zelfs al hebben ze niets gedaan.
Ontdek nog meer over dit onderwerp
Journaal
Bron: VRT archief – 12 nov 1994
Journaal
Bron: VRT archief – 4 nov 2021
Non-fictie
De heksen en de buren. Heksenprocessen in de Lage Landen, 1598-1652
Davidsfonds, 2015.
Met de duivel naar bed. Heksen in de Lage Landen
Van Halewyck, 2002.
Het gevecht met de duivel. Heksen in Vlaanderen
Davidsfonds, 1999.
Fictie
Nelle, de heks van Cruysem
Manteau, 2011. (12+)
Aude
Clavis, 2005. (12+)
Heksenjong
Clavis, 2017. (12+)
Het duivelskind
Davidsfonds, 1991. (13+)
De Rode Ridder. De Vloek van Malfrat
Manteau, 2013. (9+)
De heks van Limbricht
Lebowski Publishers, 2021.
Suske en Wiske: Jeanne Panne (nr. 264)
Standaard Uitgeverij, 2000.
De heks van Axel
Davidsfonds, 2003. (12+)
De amulet
Lemniscaat, 2010. (12+)
Heksen moeten branden: de heks van Nattenhaasdonk
Abimo, 2013. (12+)
De wereld van Sofie – 13 mei 2023
Jef Verscuren (‘Comité eerherstel voor Cathelyne’) over Cathelyne Van den Bulcke.